Moliya kredit

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida O'zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi.

Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi jamiyat hayotining barcha jabhalarini erkinlashtirish, iqtisodiy va ijtimoiy boshqaruv tizimini demokratlashtirishni kuchaytirish bo‘yicha keng ko‘lamli dastur amalga oshirilayotganidan dalolat beradi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida joriy etilgan, qonunchilik asoslari bilan belgilangan aholini ijtimoiy himoya qilishning shakl va usullari yanada takomillashtirishni taqozo etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni liberallashtirishni chuqurlashtirish vazifalariga muvofiq aholini ijtimoiy himoya qilishning yangi shakl va usullarini qo‘llash zarurati tug‘ildi. Jamiyat hayotini liberallashtirish sharoitida aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish quyidagilarni nazarda tutadi:
- aholining turli ijtimoiy-demografik qatlamlari va guruhlariga tabaqalashtirilgan yondashuvni kuchaytirish, himoya qilishning asosiy tamoyillarining universalligini hisobga olgan holda;
‒ har birining huquqlari, majburiyatlari va funksiyalarini, shuningdek, resurslar bilan ta’minlash manbalarini aniq belgilagan holda barcha darajadagi – respublika, hududiy, mehnat jamoaviy himoya kafolatlarining yagona tizimiga integratsiyalashuvi;
- aholining hayotiy ehtiyojlarini qondirishda turmush darajasini oshirishda shaxsiy daromadlar rolini sezilarli darajada oshirish;.
‒ aholini ijtimoiy himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash uchun resurs bazasining ishonchliligi;
- ijtimoiy kafolatlar tizimining moslashuvchanligi;
‒ aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlari tizimining samaradorligi;
‒ ijtimoiy himoyada jamoat tashkilotlari va xayriya fondlarining ishtiroki;
- ijtimoiy himoyaga yo‘naltirilgan mablag‘lardan foydalanishda oilaning asosiy bo‘g‘ini sifatidagi rolini oshirish;
‒ ijtimoiy himoyaning manzilliligini kuchaytirish;
‒ aholini ijtimoiy himoya qilishni tashkil etishda mahalla qo‘mitalari roli va mas’uliyatini oshirish.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish hozirgi davrda va oʻrta muddatli istiqbolda Oʻzbekistonga xos boʻlgan quyidagi ijtimoiy-demografik va iqtisodiy jarayonlar fonida amalga oshiriladi:
- yuqori qaramlik yuki. Tug'ilishning pasayishiga qaramay, aholidagi bolalar ulushi 50% ga yaqin darajada saqlanib qoladi. Bu omil bolalarni parvarish qilish uchun yuqori xarajatlarni va shunga mos ravishda bolali oilalar uchun nafaqaga katta talabni oldindan belgilab beradi;
- mamlakatning ayrim hududlarida ekologik vaziyatning yomonlashishi, bu aholining nogironligining yuqori darajasiga olib keladi;
- ko'pgina korxonalarda mehnatni muhofaza qilish darajasining pasayishi, mablag'larning etishmasligi bilan bog'liq holda, ishlab chiqarish jarohatlari va kasbiy kasalliklarning yuqori darajasini keltirib chiqaradi.
Nogironlik darajasi pasayganiga qaramay, kelajakda uning darajasi ancha yuqori bo'lib qoladi;
- korxonalarni qayta qurish jarayonlari muqarrar ravishda ishdan bo'shatilgan ishchilarni bo'shatishga olib keladi, ularning ijtimoiy ta'minoti muammosini oshiradi;
- hududlarning notekis ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun etarli imkoniyatlarga ega bo'lmagan va ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanmagan ko'p sonli hududlari mavjudligi (tog'li, olis va borish qiyin bo'lgan tumanlar) ushbu hududlar aholisini qaramlikka aylantirmoqda. ijtimoiy yordam bo'yicha;
‒ ijtimoiy xodimlarni tayyorlash tizimining yomon rivojlanishi - uning unumdorligi ehtiyojlardan sezilarli darajada past (hisob-kitoblarga ko'ra, bugungi kunda ijtimoiy xodimlarga bo'lgan ehtiyoj yiliga 1,5 ming kishidan ortiq).
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida ijtimoiy soha xodimlarining kasbiy tayyorgarligini tashkil etish dolzarb vazifa hisoblanadi. Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishning manzilliligini kuchaytirishga nafaqalar va nafaqalarning amaldagi tizimini tartibga solish, maqsadli bo‘lmagan nafaqalarni tubdan qisqartirish, natura shaklida beriladigan nafaqalarning bir qismini adekvat pul to‘lovlari bilan almashtirish, ularni aniqlash metodologiyasini takomillashtirish orqali erishish mumkin. muhtoj oilalarga dehqon xoʻjaligini yuritishdan olinadigan daromadlar hamda tadbirkorlik va norasmiy sektordan olinadigan daromadlar meʼyorlarini aniqlashtirish, bir asosda tayinlanadigan ijtimoiy yordamning ayrim turlarini (masalan, daromaddan kelib chiqqan holda ehtiyojni) birlashtirish, mustaqillikni kengaytirish orqali mahalliy davlat hokimiyati organlarining muhtojlarga qo'shimcha yordam ko'rsatish to'g'risida qarorlar qabul qilishda, shuningdek mablag'larni ijtimoiy himoya xarajatlarining alohida moddalari o'rtasida qayta taqsimlashda;o‘zini o‘zi boshqarish organlarida kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar to‘lashni tashkil etish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarni tayyorlash darajasini oshirish.
Kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish darajasini oshirishga quyidagilar orqali erishish mumkin:
‒ kam ta’minlangan oilalarga to‘lanadigan ijtimoiy to‘lovlar qamrovini oshirish va miqdorini oshirish imkonini beruvchi aholini ijtimoiy muhofaza qilish chora-tadbirlarini moliyalashtirish uchun byudjetdan tashqari manbalar, shu jumladan xayriya tashkilotlari va homiylar mablag‘larini jalb etish;
‒ ayrim nafaqalar va nafaqalar tugatilganda bo‘shatilgan mablag‘larni muhtoj oilalarga maqsadli nafaqalar bo‘yicha mablag‘lar miqdorini oshirmasdan ajratish;
‒ ijtimoiy minimal standartlarni, shu jumladan mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda hisoblash metodologiyasini takomillashtirish. Muayyan bosqichda yashash minimumi ijtimoiy standartini amaliyotga joriy etish;
‒ kam ta’minlangan oilalarga uy-joy kommunal xizmatlariga haq to‘lash uchun ushbu xizmatlar ko‘rsatuvchi korxonalarga byudjetdan ajratiladigan subsidiyalarni qisqartirish hisobiga tariflarning o‘sishini qisman qoplash imkonini beruvchi maqsadli va manzilli subsidiyalarni bosqichma-bosqich joriy etish;
‒ oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari vakillarini, birinchi navbatda, kam ta’minlangan, talab qilinmagan mehnat salohiyatiga ega oilalarni kredit resurslari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan mikromoliya tashkilotlarini kengaytirish.
O‘zbekiston xalqi mentalitetining o‘ziga xos xususiyatlari, oilaviy qadriyatlarga sodiqligi yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarning ijtimoiy himoyasizligi muammosining kengayishiga imkon bermayapti. Har qanday sababga ko‘ra ota-onasiz qolgan bolalarning aksariyati tezda farzandlikka olinib, mahalladagi qarindoshlari yoki qo‘ni-qo‘shnilari oilalariga qabul qilinmoqda. Shuning uchun respublikada bolalar qarovsizligi muammosi keskin emas. Shu bilan birga, yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoya qilish darajasini oshirish uchun bolalarni biologik oilalariga qaytarish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar, xususan, ijtimoiy-psixologik reabilitatsiya, ijtimoiy ta’sir ko‘rsatish chora-tadbirlarini ishlab chiqish zarur. “Mehribonlik” bolalarini uyda qoldirgan ota-onalarga, nogiron bolani tarbiyalayotgan onalarga moddiy yordamni kuchaytirish; moddiy-texnik bazasini sezilarli darajada yaxshilash, Mehribonlik uylari va maktab-internatlarini malakali, pedagogik kadrlar bilan puxta tanlash va ularni ushbu muassasalardagi ishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlash, puxta tanlash va to‘ldirishni ta’minlash, “SOS Toshkent bolalar qishlog‘i”, Samarqand shahrida ham shunday qishloq qurilishi tugallanishini ta’minlash.
Ijtimoiy iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi jahon iqtisodiy hamjamiyati bilan yaqin aloqada amalga oshiriladi. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish bo‘yicha islohotlarning o‘zbek modeli iqtisodiy jarayonlarga keng ko‘lamli integratsiyani nazarda tutadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar O‘zbekistonga ishlab chiqarishning moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi bozorga chiqarish kabi eng muhim vazifalarni hal etish imkonini beradi. Moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ishlab chiqarishni kengaytirish aholi turmush darajasini shakllantirishni tashkil etuvchi asosiy ijtimoiy muammolarni hal qilishda foydalaniladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy aloqalarda tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Avvalo, tashqi siyosatning huquqiy asoslari yaratildi. Ular Respublika Konstitutsiyasida mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasiga xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida”gi qonunlari, “O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi Respublika Prezidentining farmoni. va boshqalar qabul qilindi. O‘zbekistonning BMTga a’zo bo‘lishi respublikaning xalqaro hamkorligini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. O‘zbekiston yirik xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar bilan faol hamkorlik qilmoqda. Jumladan: Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT), Eksport nazoratini muvofiqlashtirish qo‘mitasi (COCOM), Jahon savdo tashkiloti (JST), Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVF), Jahon banki (XB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Osiyo banki (AB), Xalqaro iqtisodiy hamjamiyat har biri oʻziga xos milliy va iqtisodiy xususiyatlarga ega boʻlgan davlatlar yigʻindisidir. Bunda mamlakatning zamonaviy texnologiyalarni yaratish va ulardan foydalanish imkoniyatlari, iqtisodiyotning bozor tuzilmasi tamoyillarini o‘zlashtirish darajasi hisobga olinadi.
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatdagi ishtiroki mamlakatning bir qator qiyosiy ustunliklarini hisobga olishni nazarda tutadi. Bularga quyidagilar kiradi:
‒ tashqi bozorda raqobatbardosh bo‘lgan ko‘p turdagi mineral resurslarning (oltin, mis, kumush, uran, tabiiy gaz, paxta va boshqalar) katta zaxiralari mavjudligi; - nisbatan arzon ishchi kuchi;
‒ yoqilg‘i-energetika resurslarining eng kam xarajati bilan yil davomida deyarli barcha ishlab chiqarish turlarida xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish imkonini beruvchi tabiiy-iqlim sharoitlari;
‒ “Buyuk Ipak yo‘li”ning katta qismidagi eng boy madaniy-tarixiy meros (4000 dan ortiq tarix va me’morchilik yodgorliklari) turizm industriyasining muvaffaqiyatli rivojlanishiga hissa qo‘shmoqda;
– mustahkam ilmiy salohiyat va nisbatan yuqori darajadagi amaliy tadqiqotlar;
‒ barqaror ichki siyosiy muhit va xorijiy investitsiyalarni kafolatlaydigan iqtisodiy siyosatning evolyutsion yo‘nalishi. Mintaqaning ana shu asosiy va boshqa xususiyatlari respublikaning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga kirishi, bunday hamkorlikdan mamlakatning eng muhim iqtisodiy va ijtimoiy muammolarini hal etishda foydalanish uchun keng imkoniyatlar ochadi.
O'zbekistonning ijtimoiy rivojlanish bo'yicha xalqaro tashkilotlardagi ishtiroki O‘zbekistonning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga kirishining ajralmas qismi xalqaro ijtimoiy rivojlanish dasturlarida ishtirok etishdir. O‘zbekiston BMTning to‘la huquqli a’zosi sifatida inson huquq va manfaatlari to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalarga qo‘shildi hamda ularga rioya qilish va o‘zining davlat-huquqiy amaliyotida qo‘llash majburiyatlarini o‘z zimmasiga oldi.
2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini 4 bandida aholini ijtimoiy himoyalash nazarda tutilgan.
4.1. Aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirish:
Aholining real pul daromadlarini va xarid qobiliyatini oshirish, budjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyatsiya sur’atlaridan yuqori miqdorda bosqichma-bosqich oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish, ishsizlik darajasini kamaytirish, ishchi kuchi sifatini yuksaltirish, ishga joylashtirishga muhtoj shaxslarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini kengaytirish.
4.2. Aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish
Aholining ehtiyojmand qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish hamda keksalar va imkoniyati cheklangan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, sog‘liqni saqlash sohasini sifatini oshirishga qaratilgan dastlabki bo‘g‘inini, tez va shoshilinch tibbiy yordam tizimini yanada isloh qilish, oila salomatligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, pensionerlar, nogiron, yolg‘iz keksalar, aholining boshqa ehtiyojmand toifalarining to‘laqonli hayot faoliyatini ta’minlash uchun ularga tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish, farmatsevtika sanoatini yanada rivojlantirish, aholi o‘rtasida kasallanish ko‘rsatkichlari pasayishini va umr uzayishini ta’minlash.
4.3. Arzon uy-joylar barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish:
Aholi yashab kelayotgan uy-joy sharoitini yaxshilashga imtiyozli shartlarda ipoteka kreditlari ajratish, aholining kommunal-maishiy xizmatlar bilan ta’minlanish darajasini oshirish, odamlarning ekologik xavfsiz muhitda yashashini ta’minlash, aholiga transport xizmati ko‘rsatishni tubdan yaxshilash, yo‘l infratuzilmasi qurilishi va rekonstruksiya qilinishini jadal davom ettirish, yangi elektr energiya ishlab chiqarish quvvatlarini qurish va mavjudlarini modernizatsiya qilish, madaniy-ma’rifiy tashkilotlar va muzeylar faoliyatini rivojlantirish hamda takomillashtirish, ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash.
4.4. Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish:
Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish yo‘lini davom ettirish, ta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, umumiy o‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, bolalarni sport bilan ommaviy tarzda shug‘ullanishga, ularni musiqa hamda san’atga jalb qilish maqsadida yangi bolalar sporti obyektlarini, bolalar musiqa va san’at maktablarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish, ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish.
4.5. Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish:
Jismonan sog‘lom, ruhiy va intellektual rivojlangan Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga joylashtirish hamda xususiy tadbirkorlik sohasiga jalb etish, yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini qo‘llab-quvvatlash hamda amalga oshirish, yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, yosh oilalar uchun munosib uy-joy va ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlar yaratish, yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, ta’lim muassasalari, yoshlar va boshqa tashkilotlarning samarali faoliyatini tashkil etish.


HULOSA

O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng ko‘lamda rivojlantirish orqali amalga oshirilmoqda. Liberallashtirish uzluksiz, doimiy jarayon sifatida bundan keyin takomillashib boraveradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, oila tadbirkorligini rivojlantirish, «Har bir oila — tadbirkor» Dasturini izchil amalga oshirish uning kafolati bo‘la oladi. Ayrim davrlarda davlat “charchagan” xususiy va jamoa mulki ob’yektlarini “jonlantirib”, keyin ularni xususiy qo‘llarga sotishi mumkin.

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
Iqtisodiyotda ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan boshqaruv tizimidan mutlaqo voz kechilib, bozor islohotlari bosqichma-bosqich amalga oshirilgani va pul-kredit siyosati puxta o‘ylab olib borilgani makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiyotning yuqori sur’atlar bilan o‘sishini, inflatsiyani prognoz ko‘rsatkichlari darajasida saqlab qolishni ta’minladi hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, fermerlik harakatini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar va qulay sharoitlar yaratilishiga xizmat qildi.
Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori konyunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda.
Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida aholi va tadbirkorlarni o‘ylantirayotgan dolzarb masalalarni har tomonlama o‘rganish, amaldagi qonunchilik, huquqni qo‘llash amaliyoti va ilg‘or xorijiy tajribani tahlil qilish, shuningdek keng jamoatchilik muhokamasi natijasida ishlab chiqilgan hamda quyidagilarni nazarda tutadigan O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlangan.
Hozirgi kunda Harakatlar strategiyasining ijrosi yuzasidan davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini rivojlantirishga qaratilgan 15 ta qonun va 700 dan ortiq boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
2017 yilda Davlat rahbarining g'oyasi va tashabbusi bilan joriy etilgan, O'zbekistonni har tomonlama taraqqiy ettirish, dunyoning ilg'or demokratik davlatlari qatoridan joy olishi va jahon maydonida munosib o'rin egallashi asosiy maqsad etib belgilangan Harakatlar strategiyasi mamlakatning yaqin istiqboldagi taraqqiyot yo'lining bosh ustuvor hujjati sifatida xalqaro jamoatchilik, nufuzli ekspert-mutaxassislar, davlat va jamoat arboblari, siyosatshunoslar tomonidan yuqori baholandi.