Moliya kredit

1-rasm. O‘zbekiston va birqator rivojlanayotgan va rivojlanayotgan bozorlarga ega mamlakatlar uchun iqtisodiy erkinlik indeksi dinamikasi.
Manba: Jahon banki axborot resursi WDI

Agar 2017 yilgacha davlat sanoat rivojlanishini jadallashtirish maqsadida iqtisodiyotga maʼmuriy taʼsir koʻrsatish dastaklaridan faol foydalangan boʻlsa , keyinchalik vaziyat oʻzgara boshladi. 

O'zbekistonda bozor islohotlarining yangi bosqichining xususiyatlari. Mamlakatning yangi rahbariyati iqtisodiyotni izchil liberallashtirish va bozor infratuzilmasini rivojlantirish muhimligini, shuningdek, ilgari olib borilgan protektsionizm va import o‘rnini bosish siyosatining samarasizligini anglagan holda, 2017 yildan boshlab bozor o‘zgarishlarini chuqurlashtirish yo‘lida qat’iy qadamlar tashladi. Ular quyidagilarga qaratilgan edi:

• Narxlarni tartibga solish ko‘lamini qisqartirish va davlat xaridlari hajmini raqobat va mamlakat milliy xavfsizligini ta’minlaydigan iqtisodiy asoslangan darajaga bosqichma-bosqich kamaytirish. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya subyektlari va monopolist korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga, shuningdek, ayrim strategic tovarlarva aholi uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarga davlat ta’sirining samaradorligini oshirish;

• Tijorat banklariga o‘zkredit siyosatini yuritishda ko‘proq huquqlar berish, shuningdek, Markaziy bankning kredit tashkilotlarining foiz siyosatini amalga oshirish va ular tomonidan bank xizmatlari ko‘rsatishiga aralashuvini cheklash;

• Ustuvor vazifalarni amalga oshirishda tijorat tuzilmalarining keng ishtirokini ta’minlash, DXSh to‘g‘risidagi qonunni qabul qilish orqali topshirilgan funksiyalarning sifatli bajarilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish. Ta'lim va sog'liqni saqlash sohasida, avvalgidek, davlat xarajatlarini moliyalashtirish tizimi, jumladan, xususiy sektorni qo'llab-quvvatlash ustunlik qilishi kerak;

• Davlat nazoratining ortiqcha funksiyalarini tartibga solishning muqobil turlariga (mas'uliyatni majburiy sug'urta qilish, muvofiqlik deklaratsiyasi va boshqalar) almashtirish orqali qisqartirish;

• Davlat ishtirokida tijorat tashkilotlari va tadbirkorlik tuzilmalarini yaratishni cheklash. Shu maqsadda davlat tuzilmalariga tadbirkorlik tuzilmalarini yaratishni taqiqlovchi tartibni ishlab chiqsin va tasdiqlasin;

• Iqtisodiyotning xususiy sector samarali faoliyat yuritayotgan tarmoqlari va sohalarida mavjud xo‘jalik yurituvchi subyektlarni milliylashtirishga yo‘l qo‘ymaslik. Buning uchun faqat nodavlat korxonalar faoliyat ko‘rsatishi kerak bo‘lgan tarmoqlar va faoliyat yo‘nalishlari ro‘yxatini o‘z ichiga olgan nizom tasdiqlansin;

• Davlatning xo‘jalik faoliyatida ishtirok etishining aniq bozor vositalarini ishlab chiqish, shuningdek, ishonchli davlat advokatlarining kasbiy mahoratini oshirishga, korporativ boshqaruv tamoyillarini ishlab chiqishga ko‘maklashish. Shu maqsadda davlat advokatlari faoliyatini baholash va rag‘batlantirishning zamonaviy tizimini joriy etish.

2. 
   Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishni amalga oshirish uchun bir qator zarur qonun hujjatlari.
   

Ushbu qadamlarni amalga oshirish uchun respublika rahbariyati tomonidan bir qator zarur qonun hujjatlari qabul qilindi.

Ularning birinchilaridan biri bo‘lib, Prezidentimizning 2017-2021-yillarda ishlab chiqilgan “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ni qabul qilish to‘g‘risidagi farmoni bo‘lib, unda respublikani rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishidan biri bu iqtisodiyotni rivojlantirish va yanada erkinlashtirish, bozor mexanizmi faoliyati va xususiy sector ishtirokini kengaytirishdir. 

Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashning samarali mexanizmini yaratish, tadbirkorlik subyektlarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning prinsipial yangi tizimini shakllantirish bo‘yicha ishlar olib borildi, Investitsiya muhitini yaxshilash va islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. Hukumat tomonidan Soliq kodeksi, bojxona rejimi, inspeksiya, yer ajratish siyosati va moliya tizimiga o‘zgartirishlar kiritildi. Tadbirkorlarga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport qilishga ruxsat berildi.

“Tijorat tashkilotlarida davlat ishtirokini qisqartirish toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi hamda kichik va oʻrta biznes subʼyektlarining tarmoq tabaqalanishini istisno qilgan holda yangi tasnifi joriy etildi.

Hukumatning xususiy mulk va tadbirkorlikni rivojlantirish sohasidagi davlat siyosatini sifat jihatidan o‘zgartirishni ta’minlash to‘g‘risidagi qarori islohotlarni chuqurlashtirish jarayonining lokomotivi bo‘ldi. Xususiylashtirilgan davlat mulki negizida tadbirkorlik subyektlarini xususiylashtirishdan keying samarali qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, davlat mulkidan foydalanish samaradorligini oshirish, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, davlat mulkini sotish tartib-taomillarini yanada soddalashtirish va jadallashtirish, ularni xususiylashtirish jarayonida byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish ob’ektlarini xususiy mulkka tashkil etish, korxonalarni davlat ishtirokidai sloh qilishni va davlat aktivlarini xususiylashtirishni jadallashtirish.

Tashqi savdoni erkinlashtirish sohasida ham salmoqli ishlar amalga oshirildi. O‘zbekistonning ichki bozori iqtisodiyotimizda uzoq muddatli sifat o‘zgarishlarini ta’minlay oladigan sanoat va tarmoqlar – mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo va mahsulotlarning raqobatbardoshlik darajasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minlangan boshqa qator tarmoqlarni jadal rivojlantirish uchun juda kichik ishlab chiqarish ko'lamiga bog'liq. Ushbu tarmoqlarni rivojlantirish uchun tashqi savdo siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini o‘zgartirish – ichki bozorni birlamchi himoya qilishdan tortib, eksport bozorlari orqali korxonalarimiz o‘sishini rag‘batlantirishga o‘tish zarur.

Eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qator qarorlar qabul qilindi. Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentligi tashkil etildi, eksport qilinadigan barcha Tovar va xizmatlar uchun bojxona to‘lovlari bekor qilindi, litsenziyalash va eksport qilish tizimi soddalashtirildi. Tovarturlarining 60 foizdan ortig‘i uchun bojxona to‘lovlarining nol stavkasi belgilandi. Eksportni rag‘batlantirish maqsadida mahsulotlar uchun oldindan to‘lovni amalga oshirish tartibi bekor qilinib, mahsulotlarni tashqi bozorga kafolat majburiyatlarisiz yetkazib berish tizimi yaratildi. Litsenziyalashning eskirgan tartib-qoidalari bekor qilindi, eksport qiluvchilar uchun soliq imtiyozlari kengaytirildi va tashqi savdo sheriklarini toppish va mahalliy mahsulotlarni tashqi bozorlarda sotish jarayonlarini osonlashtirishga qaratilgan boshqa o‘zgarishlar kiritildi. 2019-yil 25-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investisiya faoliyati to‘g‘risida”gi O‘RQ-598-sonli Qonuni qabul qilingan bo‘lib, unda milliy va xorijiy investorlar tomonidan investitsiya faoliyatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari shakllantirilgan. 

Qonunda xorijiy investorlarning huquqlariga rioya etilishi va himoya qilinishi davlat tomonidan kafolatlanishi to‘g‘risidagi normalar o‘z kuchini saqlab qoldi. Shu bilan birga, yangi qonunga muvofiq xorijiy investorlarga qo‘shimcha huquq va kafolatlar berildi. Masalan, chet el investitsiyalarining huquqiy rejimining kamsitmaslik xususiyati to‘g‘risidagi band qo‘shildi: xorijiy investor uchun shart-sharoitlar O‘zbekiston Respublikasi yoki boshqa davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari uchun qo‘yilgan shartlardan kamroq qulay bo‘lishi mumkin emas.

Chet ellik investorlar qarorlarida nazarda tutilgan shartlarda yashash uchun ruxsatnoma va/yoki “investitsiya vizasi”, ularning oila aʼzolari esa “investitsiya vizasi”ning amal qilish muddatiga tashrif vizasi olish huquqiga ega boʻlishi belgilandi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti. Chet el investitsiyalariga nisbatan huquqiy rejimning kamsitilmaslik prinsipiga muvofiq xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining xo‘jalik yurituvchi subyektlari O‘zbekiston Respublikasining istalgan banklarida hisobvaraqlar ochish huquqiga ega. O‘zbekiston va mablag‘larni boshqarish, chet el valyutasida kreditlaro lish va to‘lash, shuningdek, alohida bo‘linmalar (filiallar) tashkiletish, qishloq xo‘jaligidan tashqari maqsadlar uchun yer uchastkalarini uzoq muddatli ijaraga olish va hokazo. Soliq tizimini isloh qilish doirasida adolatli raqobat uchun sharoit yaratish maqsadida soliq imtiyozlari va preferensiyalari doirasi qonun bilan cheklandi. Endilikda korxonalarga vaqtinchalik imtiyozlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining hujjatlari bilan 3 yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga, ular aniq maqsadni ko‘zlashi hamda aniq ijtimoiy, iqtisodiy va moliyaviy natijalarga erishishni ta’minlashi sharti bilan beriladi.

Investitsion muhitning yaxshilanishiga, O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratilishiga intellectual mulk sohasidagi huquqlarni mustahkamlovchi bir qator qonun hujjatlarining [7] qabul qilinishi yordam berdi. Ular zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda davlat xizmatlarini ko‘rsatish samaradorligini oshirish va idoralararo hamkorlikni kuchaytirish, tezkor ekspertiza o‘tkazish imkoniyati, intellektual mulk obyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish muddatlarini qisqartirish, ixtirochilar va tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazishda xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan. Tovar belgilari va ixtirolar ham respublikada, ham xorijda.
Iqtisodiyotni liberallashtirish 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirishning muhim shartlaridan biridir.

3. 
   Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning o’ziga xos xususiyatlari.
   

Strategiyaning «Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari» bobida xususiy mulk huquqi va kafolatlarini himoya qilish, xususiy tadbirkorlik va kichik biznesga to‘liq erkinlik berish, ular faoliyatiga davlat idoralarining noqonuniy aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik, davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav jamg‘armalarida davlat ishtirokini kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan ob’ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarida davlatning ishtirokini kamaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish va bozor munosabatlarini chuqurlashtirish jarayonida liberallashtirish, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish, milliy xo‘jalikda tarkibiy o‘zgarishlarni jadallashtirish makroiqtisodiy mutanosiblikning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib kelayotir.
Liberallashtirish tamoyillari tufayli qator yillar mobaynida mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish barqaror turibdi. Jumladan, o‘tgan yillar yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari 5,3 foizni tashkil etdi.
O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng ko‘lamda rivojlantirish orqali amalga oshirilmoqda. Liberallashtirish uzluksiz, doimiy jarayon sifatida bundan keyin takomillashib boraveradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, oila tadbirkorligini rivojlantirish, «Har bir oila — tadbirkor» Dasturini izchil amalga oshirishuning kafolati bo‘la oladi. Ayrim davrlarda davlat “charchagan” xususiy va jamoa mulki ob’ektlarini “jonlantirib”, keyin ularni xususiy qo‘llarga sotishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, yalpi ichki mahsulotning 81 foizi nodavlat, 19 foizi esa davlat sektorida ishlab chiqarilmoqda. Yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlari, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida nodavlat sector ulushi 100 foizga yaqinlashib qoldi. Ish bilan band aholining 80 foizdan ziyodi mazkur tizimda mehnat qilayotir.
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tishning ilk bosqichida chakana savdo va umumiy ovqatlanish shaxobchalari, uy-joy va maishiy xizmat ob’ektlari xususiy qo‘llarga sotildi, imtiyozli va tekin berildi. Maqsad aholida bozor ko‘nikmalarini hosil qilish va mustahkamlash edi. Ikkinchi va uchinchi bosqichlarda o‘rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi. Natijada aktsiyadorlik jamiyatlari, davlat ulushi bo‘lgan kompaniyalar, uyushmalar yuzaga keldi.
Bozor qanchalik mukammal vosita bo‘lmasin, barcha muammolarni hal etishga qodir emas. U davlatar alashuvisiz iqtisodiy muvozanatni ta’minlay olmaydi. 2007-2008 yillarda boshlangan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz saboqlari buni yaqqol ko‘rsatdi. Bozor o‘zicha barchaga barobar foizs tavkasi, baho va daromadlar mexanizmini yaratao lmaydi. Iste’mol va jamg‘arish o‘rtasidagi nisbatni saqlash mikrodarajada davlat ishtiroki va nazorati bilangina ta’minlanishi mumkin. Xuddi mana shu ikki narsada ishlab chiqarish va aholi daromadlarini o‘stirishning beqiyos imkoniyati mujassam.
Bosqichma-bosqich erkinlashtirib borish o‘tish davrining o‘zidayoq o‘zining ijobiy natijalarini bera boshladi. 90-yillar o‘rtalariga kelib yalpi sanoat mahsuloti, keyin esa yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish bozor islohotlaridan oldingi darajada tiklandi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yillarida ham iqtisodiyotda o‘sish davom etdi. Islohotlarni chuqurlashtirish, tarkibiy qayta qurishlar, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, kichik biznesni rivojlantirish, xususiy mulkning ustuvor rolini ta’minlash, davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirib boorish hisobiga iqtisodiy samaradorlik ta’minlandi.
Mamlakatimizda har yili 30 mingdan ziyod kichik biznes sub’ektlari barpo etilmoqda. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 56,9 foizga, sanoat ishlab chiqarishid aesa 45 foizga yetkazildi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar ulushi 52 foizni tashkil etdi.
Keyingi yillarda 378 aktsiyadorlik jamiyatidagi davlat ulushi savdoga qo‘yildi. Qayd etish lozimki, nisbatan muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan «Navoiy azot», «Farg‘ona azot», «Urganch ekskavator», «Qizilqum tsement», «Jizzax akkumulyator zavodi», «Qo‘qon yog‘-moy zavodi» kabi aktsiyadorlik jamiyatlari, «Aloqabank», «Turonbank» kabi banklar, «O‘zagro sug‘urta» kompaniyasidagi davlatga tegishli aktsiyalar savdoga qo‘yildi.

4.