“Moliya” kafedrasi

 
20-mavzu. Moliya va investitsion portfelni shakllantirish 
Reja: 
1.  Foydalilik funksiyasi va loqaydlik egri chiziqlari 
2.  Riskli aktivlar investitsiyasini tanlash 
3.  Samarali investitsiya tizimidan optimal investitsiya tanlash 
4.  Investitsiya tanlashda muqobil risk ko‘rsatkichi 
 
 
 
1.  Foydalilik funksiyasi va loqaydlik egri chiziqlari 
Investitsiya  bozorining  asosiy  davri  mobaynida,  taxminan  200  yillar  Aqshda 
va  undan  ham  ko‘proq  evropa  davlatlarida,  hech  kim  riskni  raqamlar  orqali 
ifodalay 
olishmagan. 
Investitsiyalar  juda  riskli  edi,  ba’zilarini  riski 
boshqasinikidan  ko‘proq  edi  va  insonlar  buni  shunday  bo‘lishiga  qoyib  berishdi. 
Risk jasurlikda edi, raqamlarda emas. Agressiv investorlarning maqsadi shunchaki 
qaytaydigan  foydani  maksimallashtirish  edi;  qo‘rqoqroqlari  esa  mablag‘larini 
saqlab  qolish  va  uzoq  muddatli  obligatsiyalarga  ega  bo‘lish  bilan  hursand 
bo‘lishardi.
117
  
                                                           
117
 Peter L.Bernstein, Xudolarga qarshi: riskning nodir tarixi(Nyu-york: Jon Viley & Sons, 1996), 247 v). 

---

193 
 
Biz  bu  va  bundan  keying  bo‘limlarda  investitsiyalar  menejmenti  bo‘yicha 
asos  hisoblanadigan  teoriyalarni  olg‘a  suramiz:  Investitsiya  teoriyasi  va  capital 
bozor 
teoriyasi. 
Investitsiya 
teoriyasi 
foydani 
maksimallashtiraydigan 
investitsiyani tanlash va shunga monan, o‘zgarmas qabul qilingan risk bosqichlari 
bilan  taqsimlanadi.  Ko‘p  sonli  modellar  va  tarihiy  ma’lumotlarga  ko‘ra, 
investitsiya  teoriyasi  “tahminiy  investitsiya  foydasi”  va  “qabul  qilinaydigan 
investitsiya  riski”ni  aniqlaydi,  shuningdek  qanday  qilib  optimal  investitsiya 
qurishni  ko‘rsatadi.  Kapital  bozor  teoriyasi  esa  investorlarning  garov  baxosiga 
ta’sirini  ko‘rsatadi.  YA’nada  aniqroq  aytaydigan  bo‘lsak,  garovning  qaytishi  va 
riskning  o‘rtasida  bo‘lishi  kerak  bo‘lgan  bog‘liqlikni  ko‘rsatadi  agarda  investor 
tuzgan investitsiya, investitsiya teoriyasi orqali ko‘rsatilgan bo‘lsa. Investitsiya va 
capital  bozor  teoriyalari  birgalikda  investitsiya  riskini  aniqlash  va  o‘lchash 
na’munasi taqdim qiladi va taxmin qilingan foyda va risk o‘rtasidagi bo‘gliqlikni 
rivojlantiradi(shuningdek  risk  va  investitsiyadan  talab  qilingan  foydani  orasidagi 
bo‘gliqlikni ham). 
  Tikilgan  investitsiyani  individual  risklarga  ko‘ra  maksimallashtirish 
investitsiya  teoriyasining  maqsadi  hisoblanadi.  Tarihiy  ma’lumotlar  va  foyda 
to‘g‘risidagi investorlar tahminlarini ishlatgan holda, investitsiya tanlash “kutilgan  
investitsiya  foydasi”  va  “qabul  qilinaydigan  investitsiya  riski”ni  son  ko‘rinishida 
aniqlash  uchun  modellash  tehnikalaridan  foydalanadi  va  optimal  investitsiyani 
tanlash imkonini taqdim etadi. Ushbu teoriya investitsiya menejerlariga investitsiya 
riski  va  tahmin  qilingan  foydani  son  ko‘rinishida  aniqlashga  imkon  beradi, 
sub’ektiv  bo‘lgan  investitsiya  menejmentiga  obektiv  tarkib  qo‘shgan  holda. 
YA’nada  muhimrog‘i  esa,  oldingi  vaqtlarda  investitsiya  menejmenti  e’tiborini 
mulklarning  alohida  riskiga  qaratgan  bo‘lsa,  investitsiya  teoriyasi  e’tiborini 
butunlay  investitsiyani  o‘ziga  qaratadi.  Bu  teoriya  ko‘rinarli  darajada  kam  risk 
bilan riskli mol-mulklarni birlashtirish va tahmin qilingan foydani aks ettiraydigan 
investitsiya  tashkil  qilish  imkoni  borligini  ko‘rsatadi.  Boshqacha  aytganda, 
investitsiyaning  riski  uning  barcha  alohida  qismlarini  risklarini  qo‘shib 
hisoblaganda kam bo‘lishini ko‘rsatadi. 
  Ushbu  bo‘limda  biz  Harry  Markowitz  tomonidan  tayyorlangan  investitsiya 
tanlash  teoriyasini  taqdim  qilamiz.  Bu  teoriya  investitsiya  analizi  o‘rtacha 
dispersiyasi  yoki  shunchaki  o‘rtacha  dispersiya  analizi  deb  ham  ataladi. 
Qolayversa  odatiy  moliyaga  ham  ozroq  nazar  tashlaymiz  va  ushbu  formulaning 
tarafdorlari tomonidan qanday qilib yaratilganini ko‘ramiz. 
Investitsiya teoriyasi ikkita soxadan tushunchalarni oladi: moliyaviy-iqtisodiy 
teoriyalar  va  ehtimolliklar  va  statistik  teoriyalar.  Ushbu  qism  moliyaviy-iqtisodiy 
teoriyaning  biz  investitsiya  teoriyasida  ishlatgan  tushunchalarini  ko‘rsatadi. 
Taqdim etilgan tushunchalar juda tehnik yoki qiyin bo‘lishi mumkin, lekin bundan 
maqsad  ushbu  tushunchalarni  tushunishni  osonlashtirishdir.  SHundan  so‘ng 
o‘quvchi  ushbu  tushunchalar  zamonaviy  investitsiya  teoriyasi  yaratilishida 
qanchalik muhim hissa qo‘shganini tushunib etishi mumkin. 
Xayotda juda ko‘p xolatlar mavjudki tashkilotlar(shaxslar yoki firmalar) ikki 
yoki  undan  ko‘p  tanlovdan  bittasini  tanlashga  to‘g‘ri  keladi.  Iqtisodchilar 

---

194 
 
foydalilik funksiyasini tushunchasini ishlatadi bir necha tanlovlardan birni tanlash 
yulini ifodalashga va bu “tanlash teoriyasi deb nomlanadi”. Foydalilik funksiyasi 
barcha  tanlovlarni  raqamli  qiymatini  aniqlaydi.  Qanchalik  katta  qiymat  ko‘rsatsa 
qaysidir  tanlov,  o‘shandan  ko‘rinaydigan  foyda  ham  shuncha  katta  bo‘ladi. 
Tanlangan  ushbu  tanlov  boshqa  hammasidan  ko‘ra  iqtisodiy  jihatdan  maksimal 
foyda beradi.  
  Investitsiya  teoriyasiga  ham  ko‘ra  kompaniyalar  bir  necha  tanlovlarga  ega 
bo‘ladi.  Har  xil  investitsiyalar  har  xil  foyda  va  risk  qiymatiga  ega  bo‘ladi. 
Qolayversa,  Qanchalik  katta  foyda  tahmini  bo‘lsa,  shunchalik  kata  risk  ham 
bo‘ladi.  Tashkilotlar  barcha  investitsiyalar  risk-foyda  kombinatsiyalari  tizimida 
qaror  qilish  holatida  bo‘ladi:  qaysiki  kutilgan  qaytim  foydaning  darajasini 
ko‘taradi, kutilmagan risk esa tushurib yuboradi. SHuningdek, tashkilotlar turli xil 
risk-qaytim  kombinatsiyalaridan  foydaning  har  xil  darajalarini  qabul  qiladi. 
Mavjud  bo‘lgan  risk-qaytim  kombinatsiyalaridan  qabul  qilingan  foyda,  foyda 
funksiyasi  orqali  ifodalanadi.  Osonroq  aytaydigan  bo‘lsak,  foydalilik  funksiyasi 
tashkilotlarga qabul qilinaydigan risk va tahmin qilingan foydani orasidagi maqbul 
echimni topishga ko‘maklashadi. 
  Foydalilik  funksiyasi  grafik  ko‘rinishida  bir  qancha  egri  chiziqlar  orqali 
ifodalanadi.  20.1-rasmda  u1,u2,u3  bilan  belgilangan  egri  chiziqlarni  ko‘rsatdik. 
Odatga  ko‘ra  gorizontal  o‘q    riskni  o‘lchaydi  va  vertikal  o‘q  tahminiy  foydani 
o‘lchaydi.  Har  bir  egri  chiziq  turli  xil  risk  va  foydalar  kombinatsiyalari  bilan 
bo‘lgan  investitsiyalar  to‘plamini  ko‘rsatadi.  Berilgan  egri  chiziqlardagi  har  bir 
nuqtalar investorga risk va foyda kombinatsiyalaridagi bitta darajadagi foydalilikni 
ko‘rsatadi. Misol uchun, u1 dagi foydalilik egri chizig‘ida, 2ta nuqta bor, bular U 
va  U.  U  da kattaroq tahminiy  foyda  ko‘rsatkichi  bor  Undan ko‘ra,  shuning  bilan 
birga risk darajasi ham katta. CHunki ikki nuqta ham bitta egri chiziqda yotadi va 
investorga  teng  miqdorda  imtiyoz  bor  hisoblanadi  ikki  nuqta  uchun,  umuman 
aytganda  ushbu  egri  chiziqning  barcha  nuqtalari  uchun.  Ushbu  egri  chiziqlardagi 
qiya joylar shuni ko‘rsatadiki, bir xil foydalilik darajasiga ega bo‘lish degani bu, 
investor katta  miqdordagi foyda talab qilsa,  katta  miqdordagi riskka  rozi bo‘lishi 
kerak degani. 
 
20.1-rasm. Foydalilik funksiyasi va egri chiziqlar 

---

195 
 
20.1-rasmdagi  3  ta  egri  chiziqlardagi  investor  qabul  qilaydigan  foyda 
gorizontal  o‘q  bo‘yicha  kattarib  boradi,  chunki  har  bir  egri  chiziq  quyidagisidan 
ko‘ra ko‘proq foyda qaytaradi har bir risk darajasiga ko‘ra. SHunaqa qilib, u3 da 
ko‘rsatilgan foydalilik eng kattasi va u1 dagi eng kichigi hisoblanadi.
118
 
Berilgan risk darajasidagi eng katta tahminiy foyda qaytaraydigan investitsiya 
samarali investitsiya deyiladi. Samarali investitsiya qurish uchun investorlar o‘zini 
investitsiya kiritish jarayonida qanday tutishini faraz qilish lozim. Eng asosiy faraz 
esa bu investorlar riskka qarshi insonlardir. Riskka qarshi investor degani bu bir xil 
tahminiy foydali ikki xil riskli investitsiyani tanlash kerak bo‘lganda riski kamini 
tanlaydigan investorlardir. 
  Tanlangan investitsiyada investor o‘zining riskka bo‘lgan normasini belgilab 
olgan  holda  foydasini  maksimallashtirish  choralarini  izlaydi.  Boshqachasiga  esa, 
investor  foydani  kamaytirmagan  holda  riskni  minimallashtirish  yullarini  qidiradi. 
Taklif qilingan samarali investitsiyalar ichida investor tomonidan ko‘proq ma’qul 
ko‘rilgani optimal investitsiya deyiladi.