“Moliya” kafedrasi

Komitentning  komissioner  bilan munosabati  muammosi  (principal-agent 
problem)  shundaki,  komissioner  ko‘pincha  komitent  agar  komissioner  bilgan 
barcha bilimlarga egalik qilganida qabul qilgan qarorlaridan va o‘zi mustaqil qabul 
qilishi mumkin bo‘lgan qarorlaridan farqlanuvchi qaror-larni qabul qiladi. Buning 
natijasida  komissionerlar  va  komitent-larning  manfaatlari  o‘rtasida  ko‘pincha 
ziddiyatlar  kelib  chiqadi.  Nostan-dart  (noandozaviy)  vaziyatlarda  komissionerlar, 
hattoki,  o‘zlarining  komi-tentlari  manfaatlariga  qaramasdan  harakat  qilishlari 
mumkin.  Bunday  holat,  masalan,  fond  brokeri  «sutdan  yog‘  olish»  deb 
nomlanadigan  ish  bilan  shug‘ullansa,  ya’ni  mijozga  hech  qanday  foyda  olib 
kelmaydigan,  lekin  brokerning  komission  summasini  oshiradigan  ko‘psonli 
bitimlarni mijozning hisobidan amalga oshirganida kelib chiqadi.  
Buning yanada tushunarli bo‘lishi uchun e’tiboringizni quyidagi “qo‘lbola”, 
“jaydari”  o‘zbekona  misolga  qaratmoqchimiz:  ma’lumki,  ko‘pka-riga  (uloqqa) 
yaraydigan  kuchli  otga  hamma  chavandoz  ham  ega  bo‘lavermaydi.  Xuddi 
shuningdek,  shunday  kuchli  otga  ega  bo‘lganlarning  hammasi  ham  chavandoz 
bo‘lmasligi mumkin. Bunday sharoitda otning egasi o‘z otini kuchli chavandozga 
“chopish  uchun”  taqdim  etishi,  tabiiy.  Shunga  o‘xshash,  chavan-dozning  ham 
o‘zganing  kuchli  otidan  ko‘pkari  (uloq)  davomida  “chopishidan”  o‘zga  chorasi 
qolmaydi.  Shu  munosabat  bilan,  ko‘pkari  (uloq)da  qo‘lga  kiritilgan  yutuq 
(solim)lar  chavandoz  va  otning  egasi  o‘rtasida,  odatda,  qanday  taqsimlanishini 
bilasizmi?  Hech  joyda  yozma  ravishda qayd  etilgan  bo‘lishiga  qaramasdan,  azal-
azaldan, bu narsa (yutuq)ni taqsimlashda quyi-dagiga rioya qilinadi: pulli yutuqlar 
– chavandozniki, natural ko‘rinishdagi yutuqlar (uloq, gilam, tuya, ho‘kiz, mashina 
va h.k.lar)  esa  –  otning  egasiniki. Bunday  sharoitda chavandoz  bilan  otning  egasi 
o‘rtasidagi munosabatlarning qanchalik uzoq vaqt davom etishi yoki uning doimiy 
xarakterga  ega  bo‘lishi,  boshqa  sharoitlar  teng  bo‘lgan  taqdirda,  chavandozning 
xolisona  xatti-harakatiga  bog‘liq.  Agar  chavandoz  har  safar  ko‘pkari  (uloq)da 
o‘zaro  manfaatlar  mushtarakligiga  intilib  harakat  qilsa  –  nur  ustiga,  a’lo  nur  – 
o‘zaro munosabatlar davom etadi. Aksincha, ko‘pkari (uloq) davomida solim pulli 
e’lon qilinganda har safar o‘zini o‘tga ursa-yu,  natural ko‘rinishdagi solim e’lon 
qilinganda  esa  –  to‘dadan  chetga  chiqib,  oddiy  tamoshabinga  aylanib,  ayyorlik 
qilsa  –  o‘sha  zahotiyoq  yoki  navbatdagi  ko‘pkari  (uloq)da  kuchli  otdan  umid 
qilmasa ham bo‘laveradi. Chunki bu yerda otning egasi va chavandoz manfaatlari 
o‘rtasida ziddiyatning kelib chiqqanligi shuni taqozo etadi. 

---

49 
 
Agar moliyaviy tizim to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatsa, unda yuqorida qayd qilingan 
stimullashtirish  muammolarini  hal  qilishga  yordam  beradi.  Bu  esa  moliyaviy 
resurslarni  birlashtirish  imkoniyati,  riskni  taqsimlash  va  ixtisoslashtirish  kabi 
ushbu  tizimning  afzalliklaridan  yanada  samara-liroq  foydalanish  imkoniyatini 
taqdim  etadi.  Jumladan,  masalan,  kredit  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
stimullashtirish  muammolarini  kamaytirish  uchun,  qarz  oluvchi  o‘zining 
majburiyatlarini  bajarmaganda,  qarz  beruvchiga  uning  ish  aktivlarini  xatga  olish 
(arest)  huquqi  berilishini  o‘z  ichiga  oluvchi  qarzni  ta’minlash  (collateralization) 
prinsipidan  keng  foydala-niladi.  Shunday  yondashuv  tufayli,  kreditorning  qarz 
oluvchining  faoliyati  ustidan  nazorat  bo‘yicha  xarajatlari  sezilarli  darajada 
kamayadi. Bu holatda unga faqat, qarzni ta’minlash sifatida taqdim qilingan aktiv-
larning bozor qiymati qarzning asosiy summasi va uning foizini to‘lashga yetarli 
bo‘lishining tashvishini qilish qoladi, xolos.  
  
Texnologiyalar  rivojlanib  borgan  sari  qarzning  ta’minlanishi  uchun  xizmat 
qiladigan turli xil ish aktivlari (masalan, qarz oluvchining tovar-moddiy zahirasiga 
kiruvchi  tovarlar)ni  baholashga,  shuningdek,  ular  ustidan  nazoratga  ketadigan 
xarajatlar  doimiy  ravishda  kamayib  bormoqda.  Buning  natijasida  bu  kabi 
kelishuvlardan foydalanish sohasi kengay-moqda. 
Yo‘lga  qo‘yilgan  moliyaviy  tizim  tufayli  komitent  va  komissioner 
o‘rtasidagi  muammolarni  ham  yumshatish  mumkin.  Jumladan,  agar  perso-nal
45
ni 
boshqarish  ishi  uchun  mukofotlash  firma  aksiyalarining  bozor  bahosi 
ko‘rsatkichiga  bog‘liq  bo‘lsa,  menejerlar  va  aksionerlar  manfa-atlarini  aniqroq 
muvofiqlikka  keltirish  mumkin.  Shuningdek,  masalan,  kredit  shartnomasiga 
kreditorning huquqini qo‘shimcha sug‘urtalovchi ("equity kicker") alohida bandni 
kiritish  imkoniyatini  ham  ko‘rib  chiqamiz.  Bu  esa  korporatsiya  aksiyadorlari  va 
kreditorlari  manfaatlari  o‘rtasida  zid-diyatlar  kelib  chiqishi  riskini  kamaytirish 
imkonini  beradi.  Bu  maqsadga  erishishga  kreditorga  aksiyadorlar  o‘rtasida 
taqsimlash  uchun  hisob-lanadigan  foydalarda  ishtirok  etishiga  yo‘l  beradigan 
kredit  keli-shuvining  har  qanday  tartibi  (alohida  band)  yordam  beradi.  Mazkur 
turdagi  kengroq  qo‘llaniladigan  uslublardan  biri,  qarz  to‘lanmagan  holatda 
kreditorlar o‘rtasida foydadan ma’lum bir foizning taqsimlanishini o‘z ichiga oladi; 
boshqasi – kreditor o‘zining qarz summasini korporatsiya aksiyalarining oldindan 
kelishib olingan soniga konvertatsiya qilish huquqiga egaligidir.  
  
Boshqaruv  personali  firmaning  aksiyadorlari  tomonidan  saylani-shini  hisobga 
olish  kerak.  Bu  shunga  olib  keladiki,  aksiyadorlar  va  kreditorlar  manfaatlarining 
ziddiyatlari  yuzaga  kelgan  holatda  mene-jerlar  odatda,  aksiyadorlar  manfaatlarini 
qondirish  uchun  mumkin  bo‘lguncha  harakat  qiladilar,  va  ko‘pincha  buni  firma 
kreditorlari  hisobidan  amalga  oshiradilar.  Bunday  holatlarda  yuzaga  keladigan 
ma’naviy  risk  muammosi  boshqa  sharoitlarda  ikki  tomonlama  foyda  keltiradigan 
qarz  kelishuvining  tuzilishiga  xalaqit  berishi  mumkin.  Kelishuvga  qo‘shimcha 
qilib, "equity kicker" bandini kiritib, bu muammoni yumshatish yoki  hatto butkul 
hal  qilish  mumkin.  Buning  natijasida  firmaning  aksiya-dorlari  ham,  uning 
                                                           
45 
“Personal”  lotincha  “personalis” – shaxsiy. Korxona,  muassasa  xodimlari  yoki ularning ixtisosiga  ko‘ra bir 
guruhi. Qarang: o‘sha manba. J.III. - B.247. 

---

50 
 
kreditorlari  ham  yutadilar,  xolos.  Axir  o‘zbeklarda  “Qars”  ikki  qo‘ldan  chiqadi”, 
“Sizdan  –  ugina,  bizdan  –  bugina”,  “Six  ham  kuymasin,    kabob  ham”,  deb 
bekordan-bekorga aytilmagan.