Moliya instituti I. Ochilov

Yillik amortizatsiya summasi = (dastlabki qiymati – tugatish qiymati)
/ xizmat qilish muddati.
Misol. «Bobur» hissadorlik jamiyatida asosiy vositaga eskirish hisoblash bo’yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud;

• 
  Asosiy vositaning balans qiymati - 50000 ming so’m;
  
• 
  Tugatilish qiymati - 2000 ming so’m;
  
• 
  Xizmat muddati – 5 yil.
  

Y i l l i k a m o r t i z a t s i y a s u m m a s i = ( 5 0 0 0 0 - 2 0 0 0 ) / 5 = 9 6 0 0 m i n g s o ’ m .
Amortizatsiyani to’g’ri chiziqli usulda hisoblash jadvali

Yillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg’arilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 - yil	50000	9600	9600	40400
2 - yil	50000	9600	19200	30800
3 - yil	50000	9600	28800	21200
4 - yil	50000	9600	38400	11600
5 - yil	50000	9600	48000	2000

Amortizatsiyani to’g’ri chiziqli usulda hisoblashda uning summasi foydalanish muddati davomida bir xil bo’ladi, jamg’arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga etguncha bir tekisda kamayib boradi.

Bajarilgan ish hajmiga ko’ra amortizatsiya hisoblash. Bajarilgan ish hajmiga nisbatan amortizatsiyani hisoblash usuli asosiy vositalarning har hisobot yilida bajargan ishining hisobiga asoslangan. Mazkur usul bilan eskirishning har yilgi qiymatini hisoblash uchun jami foydalanish muddati davomida umumiy baholangan ishlab chiqarishni hamda har bir aniq yildagi ishlab chiqarishni oldindan aniqlash lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazolar olinishi mumkin.

Korxonada shu davr mobaynida 480000 so’mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda - 80000, 2-yilda - 120000, 3-yilda - 100000, 4-yilda – 80000, 5-yilda - 100000 ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Mahsulot birligiga ketgan amortizatsiya xarajatlari quyidagiga teng:

(50000 - 2000) / 480000 = 0,1 har bir so’mlik mahsulot uchun.
Bajarilgan ish hajmiga ko’ra amortizatsiya hisoblash jadvali

Yillar	Balans qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg’arilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 - yil	50000	80000	8000	8000	42000
2 - yil	50000	120000	12000	20000	30000
3 - yil	50000	100000	10000	30000	20000
4 - yil	50000	80000	8000	38000	12000
5 - yil	50000	100000	10000	48000	2000

Bajarilgan ish hajmiga ko’ra amortizatsiya hisoblash usuli ob’ektlardan foydalanish muddati, ularning tuzilish xususiyatlari bilan cheklangan hamda mazkur aktivlarning xo’jalik faoliyati hajmi yilma-yil o’zgargan hollarda qo’llaniladi.

Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash. Kamayib boruvchi qoldiq usuli aktivdan foydalanish muddatida amortizatsiya summasining doimo kamayib borishini ifodalaydi.

Ushbu usulda eskirish me’yori asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga ko’paytiriladi. Odatda, bu usulda amortizatsiya me’yori ikki hissa qilib olinadi.

Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash jadvali

Yillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg’arilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 - yil	50000	(40% x 50000) = 20000	20000	30000
2 - yil	50000	(40% x 30000) = 12000	32000	18000
3 - yil	50000	(40% x 18000) = 7200	39200	10800
4 - yil	50000	(40% x 10800) = 4320	43520	6480
5 - yil	50000	4480	48000	2000

Kumulyativ usulda amortizatsiya hisoblash. Kumulyativ usul (yillar yig’indisi usuli)da har yilgi amortizatsiya me’yori amortizatsiya muddati yakuniga qadar qolgan amortizatsiyalanayotgan qiymatning bo’lagi sifatida belgilanadi. Bo’lak amortizatsiya hisobining tugagunicha qolgan to’liq yillar yig’indisini amortizatsiya muddatini belgilaydigan yillarning tartib soniga bo’lib aniqlanadi.

5 yil foydalanish muddatiga mo’ljallangan asosiy vositalar uchun yillik raqamlar yig’indisi quyidagicha bo’ladi:

5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 15 yil.
Kumulyativ usulda amortizatsiya hisoblash jadvali

Yillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg’arilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 - yil	50000	(5 / 15 x 48000) = 16000	16000	34000
2 - yil	50000	(4 / 15 x 48000) = 12800	28800	21200
3 - yil	50000	(3 / 15 x 48000) = 9600	38400	11600
4 - yil	50000	(2 / 15 x 48000) = 6400	44800	5200
5 - yil	50000	(1 / 15 x 48000) = 3200	48000	2000

Jadvallardan ko’rinib turibdiki, amortizatsiya hisoblashning oxirgi ikki usulida asosiy vositalardan foydalanish muddatining boshida hisoblangan amortizatsiya ajratmalari ob’ekt xizmat muddatining oxirida hisoblangan amortizatsiya qiymatidan ortiq bo’ladi.

Ushbu usullar ishlab chiqarishga taalluqli asosiy vositalarni hisoblash uchun qo’llaniladi, chunki mazkur vositalardan foydalanishning birinchi yillarida samaraliroq foydalaniladi va ta’mirlashga xarajatlar unchalik ko’p bo’lmaydi. Keyingi yillarda amortizatsiya xarajatlari kamayadi, ta’mirlash xarajatlari esa odatda oshib boradi.

Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari ular hisoblab o’tkazilgan hisobot davrida buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettiriladi. Asosiy vositalarning ayrim ob’ektlari bo’yicha ajratmalar tegishli summalarni jamg’arish yo’li bilan yoki ob’ektlarning dastlabki qiymatini kamaytirish yo’li buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.

Asosiy vositalarning eskirishini hisobga olish uchun hisobvaraqlar rejasida quyidagi hisobvaraqlar ochilgan:

0211 - «Erni obodonlashtirishning eskirishi»;

0212 - «Moliyaviy lizing shartnomasi bo’yicha olinib o’zlashtirilgan asosiy vositalarning eskirishi»;

0220 - «Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalarning eskirishi»; 0230 - «Mashina va jihozlarning eskirishi»;

0240 - «Mebel va ofis jihozlarining eskirishi»;
0250 - «Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasining eskirishi»; 0260 - «Transport vositalarining eskirishi»;
0270 - «Ish hayvonlarining eskirishi»; 0280 - «Ko’p yillik ekinlarning eskirishi»;
0290 - «Boshqa asosiy vositalarning eskirishi»;

0299 - «Moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarning eskirishi».

Ushbu hisobvaraqlarning kreditida asosiy vositalarga hisoblangan va hisoblanayotgan eskirish summalari ko’rsatiladi. Hisobvaraqlarning debetida asosiy vositani hisobdan chiqarish paytida unga hisoblangan eskirish summasining hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi.

Asosiy vositalarga eskirish hisoblanganida, eskirish summalari xarajatlarga o’tkaziladi. Eskirish summasi ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkazilganida quyidagicha yozuv qilinadi:

D-t Ishlab chiqarish xarajatlari hisobvaraqlari

K-t Asosiy vositalar eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlar.

Agarda eskirish davr xarajatlariga o’tkazilsa quyidagicha yozuv qilinadi: D-t 9420-«Ma’muriy-boshqaruv xarajatlar»

K-t Asosiy vositalar eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlar.

5.