Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

2. YEtakchi xorijiy mamlakatlarning davlat Moliya tizimi
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning davlat Moliya tizimi Moliyaviy munosabatlarning quyidagi bug’inlaridan iborat:

• 
  Davlat byudjeti tizimi;
  
• 
  davlat krediti va mahalliy hokimiyat organlari kreditlari, fyedyerativ davlatlarda esa – fyedyerasiya a’zolarining krediti;
  
• 
  maxsus nobyudjet fondlar;
  
• 
  davlat korporasiyalari Moliyasi.
  

Bu davlatlarda byudjet tizimining tarkibiy tuzilishi (tuzilmasi), eng avvalo, davlat tuzilishiga (qurilmasiga) bog’liq. Unitar (yagona) davlatlarda byudjet tizimi quyidagi ikki bug’indan iborat:

• 
  Davlat byudjeti;
  
• 
  kо‘p sonli mahalliy byudjetlar (shaharlar, okruglar, qishloq okruglari byudjeti).
  

Mahalliy byudjetlar unitar davlatlarda о‘zlarining daromadlari va xarajatlari bilan Davlat byudjetining tarkibiga kirmaydi.

Fyedyerativ davlatlarda byudjet tizimi uch bug’indan tarkib topgan:

• 
  Davlat byudjeti, yoki fyedyeral byudjet, yoki markaziy hukumat byudjeti;
  
• 
  fyedyerasiya a’zolari byudjetlari (AQSHda – shtatlar byudjeti, Kanadada – provinsiyalar byudjeti, GFRda – yerlar byudjeti, SHvyeysariyada – kantonlar byudjeti va h.k.);
  
• 
  mahalliy byudjetlar.
  

Mahalliy byudjetlar о‘zlarining daromadlari va xarajatlari bilan fyedyerasiya a’zolarining byudjetlariga va ular ham, о‘z navbatida, davlat fyedyeral byudjetining tarkibiga kirmaydi.

Rivojlangan yetakchi xorijiy mamlakatlar Moliya tizimining yetakchi bug’inlaridan biri Davlat byudjetidir. U davlat va о‘z-о‘zini boshqarish hududiy organlarining funksiyalari va vazifalarini Moliyaviy ta’minlashga mо‘ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va unday foydalanishning shaklidan iboratdir.

Davlat byudjeti mamlakatning joriy yildagi asosiy Moliyaviy Rejasi hisoblanib, qonun kuchiga egadir. U har yili mamlakatning qonunchilik hokimiyat organi – parlamyent tomonidan tasdiqlanadi. Favqulodda vaziyatlarda (urushlar, iqtisodiy tanazzullar va h.k.lar davrida) hukumat Davlat byudjetining mablag’lariga tayanadi va ular yordamida о‘sib boruvchi davlat xarajatlarini qoplaydi.

YEtakchi xorijiy mamlakatlarning Davlat byudjeti ular MDini qayta taqsimlashning asosiy instrumyentidir. Moliya tizimining bu bug’ini orqali mamlakat MDining 40% gacha bо‘lgan qismi qayta taqsimlanadi.

Davlat byudjetining asosiy daromadlari soliqlardan iborat bо‘lib, ular yordamida byudjet daromadlarining 70% dan 90% gacha va ayrim davrlarda undan ham kо‘proq qismi shakllantiriladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan xorijiy mamlakatlarda asosiy soliqlar hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, korporasiyalarning foydasidan olinadigan soliq, aksizlar, qо‘shilgan qiymat solig’i va bojxona bojlari Davlat byudjetiga biriktirilgan.

Davlat byudjetidan harbiy maqsadlarga mо‘ljallangan xarajatlar, iqtisodiyotga aralaShuv xarajatlari, davlat apparatini saqlash xarajatlari, sosial xarajatlar, subsidiyalar amalga oshiriladi va rivojlanayotgan mamlakatlarga kreditlar taqdim etiladi. Bir vaqtning о‘zida, Davlat byudjeti mahalliy hokimiyat organlariga, hukumat maxsus fondlariga va davlat korxonalariga subsidiyalar va kreditlar berish orqali mamlakat Moliya tizimining barcha bug’inlariga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.

YEtakchi xorijiy mamlakatlar kо‘pchiligining Davlat byudjetlari uchun doimiy ravishdagi byudjet defisiti xos bо‘lib, u davlat zayomlari hisobidan qoplanadi. Davlat zayomlarining muomalaga chiqarilishi davlat qarzining о‘sishiga olib kyeladi. Davlat qarzi oldin chiqarilgan va hozirgi paytga qadar qaytarilmagan (uzilmagan) barcha davlat zayomlarining foizlari bilan qо‘shib hisoblagandagi umumiy summasidan iborat.

Hududiy Moliya yetakchi xorijiy mamlakatlar Moliya tizimining ikkinchi bug’inidir. Bu fyedyerativ davlatlarda fyedyerasiya a’zolarining Moliyasi va fyedyerasiya a’zolari hamda munisipalityetlarga tyegishli bо‘lgan mahalliy byudjetlar, korxonalar Moliyasidan iborat.

Fyedyerasiya a’zolarining daromadlari tо‘g’risidagi masala har bir mamlakatda о‘ziga xos tarzda yechiladi. Masalan, AQSHda shtatlar byudjetlariga egri (bilvosita) soliqlar va eng avvalo, sotuvdan olinadigan soliqlar biriktirilgan bо‘lsa, GFRda asosiy tо‘g’ri (bevosita) soliqlar bо‘yicha tuShumlar – aholidan olinadigan daromad solig’i va korporasiyalardan olinadigan foyda solig’i 50%:50% nisbatda fyedyeral byudjet va yerlarning byudjeti о‘rtasida bо‘linadi.

YEtakchi xorijiy mamlakatlar Moliya tizimining uchinchi bug’ini davlat krediti hisoblanadi. Bu bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, Yuridik va jismoniy shaxslar о‘rtasidagi kredit munosabatlaridan iborat bо‘lib, unga kо‘ra davlat va boshqaruvning mahalliy organlari, asosan, mablag’larni qarzga oluvchilar sifatida maydonga chiqadi. Davlat zayomlari va mahalliy zayomlar, odatda, byudjet defisiti mavjud bо‘lsa, ya’ni odatdagi daromadlar davlatning xarajatlarini qoplamasa muomalaga chiqariladi.

Mahalliy byudjetlarga ikkinchi darajali ahamiyat kasb etuvchi soliqlar (asosan, mulkiy soliqlar) biriktirilgan. Sosial maqsadlarga yо‘naltiriladigan mablag’larning salmog’i mahalliy byudjetlarda Davlat byudjetiga nisbatan ancha Yuqori. Bu byudjetlar ham doimiy ravishda dyefisitli bо‘lib, ular Davlat byudjetidan hukumat kafolati ostida subsidiya va kreditlar yо‘li bilan kerakli mablag’larni oladi.

YEtakchi xorijiy mamlakatlar davlat Moliyasining muhim bug’inlaridan yana biri bu maxsus nobyudjet fondlardir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda eng yiirik maxsus nobyudjet fondlarning orasida milliy mug’urta fondlari alohida о‘rinni egallaydi. Bu fondlar korxona ishchilari va tadbirkorlarning sug’urta badallari hamda Davlat byudjetidan beriladigan dotasiyalar hisobidan tashkil topadi. Milliy sug’urta fondlarining mablag’lari yosh, nogironlik va boquvchisini Yuqotgan hollar bо‘yicha pyensiyalarni tо‘lashga, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini Yuqotgani, homiladorligi, ishsizligi va h.k.lar bо‘yicha nafaqalar berishga sarflanadi. Bunda mablag’larning asosiy qismi yosh bо‘yicha pyensiyalarni tо‘lashga yо‘naltiriladi. Barcha rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pyensiyaning miqdori ish haqi va tо‘langan sug’urta badallarining miqdoriga nisbatan belgilanadi.

Masalan, AQSHda pyensiya ta’minoti tizimi 1935 qabul qilingan qonunga binoan joriy etilgan va bu tizim ba’zi bir о‘zgarishlar bilan hozirgacha amal qilib kyelayapti. Pyensiya ta’minoti tizimi doimiy band bо‘lgan yollanma ishchilar va о‘z-о‘zi bilan band bо‘lgan shaxslarga nisbatan qо‘llaniladi. Tyemir yо‘l tizimida, fyedyeral xizmatda, shtatlar va mahalliy hokimiyat organlarida xizmat qilganlar uchun pyensiya ta’minotining maxsus tizimi amal qiladi.

Pyensiya ta’minoti tizimini Moliyalashtirish manbai milliy sug’urta fondi bо‘lib, bu fond AQSH fyedyeral byudjetining tarkibiga kiradi.

Qarilik bо‘yicha pyensiya 65 yoshdan (qisqartirilgan miqdorda – 62-64 yoshdan) boshlab tо‘lanadi. Pyensiyani olish uchun minimal darajadagi sug’urta stajiga ega bо‘lmoq lozim, ya’ni 40 chorak – 10 yil davomida sug’urta badallarini tо‘lash kerak.

Pyensiyaning miqdori 22 yoshdan 62 yoshgacha sug’urta qilingan shaxs tomonidan olingan ish haqining о‘rtacha miqdoriga nisbatan hisoblanadi (eng kam ish haqi olingan 5 yilni chyegirgan holda). Pyensiyaning о‘rtacha miqdori о‘rtacha maoshning 40% ini, past darajadagi daromadga ega bо‘lgan shaxslar uchun esa 60% ni tashkil etadi. 65-69 yoshlarda pyensiya uchun murojaat qilinganda, ana Shu narsani rag’batlantirish uchun, pyensiyaning miqdori har oyiga 0,5% ga , ya’ni yiliga 6% ga oshiriladi. Hayot qiymatining darajasiga muvofiq ravishda pyensiya avtomatik ravishda indyensasiya qilinadi. Pyensionyerning qaramog’idagilar uchun qarilik pyensiyasining 50% i miqdorida qо‘shimcha tо‘lanadi.

AQSHda pyensionyerlar tekin tibbiy yordam, tekin dori-darmon,oziq-ovqatning yirik pakyeti, 100 dollar chyegarasigacha past kvartira haqi kabi qо‘shimcha imtiyozlarga ega.

GFRda yangi pyensiya tizimi 1992 yilning 1 yanvaridan joriy etilgan. Boshqa yetakchi xorijiy mamlakatlar singari bu yerda ham pyensiyaning miqdori о‘rtacha ish haqi va tо‘langan sug’urta badallarning miqdoriga bog’liq. Bu yerda davlat pyensiya ta’minoti tizimi yetakchi rol о‘ynaydi.

Italiyada pyensiya islohoti 1995 yilda о‘tkazilgan. Unga muvofiq о‘zgaruvchan pyensiya yoshi joriy etilgan.

Ispaniyada rasmiy ravishdagi pyensiya yoshi 65 yil bо‘lsa-da, haqiqatda uning darajasi 63 yilga tyeng. CHunki ispanlarning 70%i qonunda kо‘zda tutilgan muddatdan oldinroq pyensiyaga chiqadi.

Pyensiya ta’minoti xarajatlari YAIMga nisbatan Ispaniyada -7,5%, Avstriyada - 14,8%, Fransiyada – 11,8%, GFRda - 10,8%, BuYuk Britaniyada – 9,5%ni tashkil etadi.

Davlat korxonalari Moliyasi yetakchi xorijiy davlatlar Moliya tizimining bug’inlaridan biri hisoblanadi. Bu korxonalar G’arbiy Yevropa mamlakatlarida Ikkinchi jahon urushidan sо‘ng va 1945-1950 yillarda tyemir yо‘l va havo transporti, enyergyetika tarmog’i va boshqa tarmoqlar korxonalarining milliylash-tirilishi munosabati bilan ancha rivojlana boshladi. О‘sha paytlarda bu tarmoqlar texnikaviy jihatdan о‘ta qoloq va noraqobatbardoshli edi. Ularni qayta qurollantirish juda katta miqdordagi mablag’larni talab etdiki, bu mablag’lar Davlat byudjeti, ya’ni soliq tо‘lovchilar hisobidan ajratildi. Bu tarmoqlar modernizasiya qilinganligi va texnikaviy jihatdan ilg’or bо‘lishiga qaramasdan, Moliyaviy jihatdan, ular hamon past rentabelli yoki zararga (ziyonga) ishlaydigan bо‘lib qolavyerishdi. Davlat korxonalari Moliyaviy holati og’irligining asosiy sababchisi ular mahsulotlariga nisbatan past baholar siyosatining Yurgizilayotganligidir.

О‘tgan asrning 80-yillarida yetakchi xorijiy mamlakatlar hukmron doiralarining yangi iqtisodiy va Moliyaviy siyosatiga kо‘ra kо‘pgina davlat tarmoqlari va korxonalari xususiylashtirildi va bu narsa davlat mulkining miqdorini keskin kamaytirdi.