Moliya bozori va moliyaviy texnologiyalar

2. Qimmatli qog‘ozlar bozori orqali moliyalashtirish (AQShda moliyalashtirishning asosiy usuli). Ushbu holatda kompaniya qimmatli qog‘ozlar chiqaradi va ularni bozorda sotgan holda kapital jalb qiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida mablag‘lar jalb qilish shartlari shubhasizki, qarz oluvchi uchun jalb etuvchanroq hisoblanadi, lekin nima uchun hamma qarz oluvchilar ham o‘z loyihalarini moliyalashtirish uchun aynan shu vositadan foydalanmaydi? Chunki ushbu holatda yolg‘iz bir investorni (bank) emas, balki ko‘p sonli investorlarni ushbu kompaniya loyihalari samarali ekanligi va ular mablag‘ kiritish foyda keltirishiga ishontirish zarur bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, investorlar ishonchini qozonish talab etiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozorida mablag‘lar jalb qilish quyidagi xususiyatlar bilan bog‘liq:
– kompaniya investorlarga ma’lum bo‘lishi, ya’ni yetarli darajada ochiq, uning loyihalari OAVda yoritib borilishi, ko‘rsatkichlari va hisobotlari esa tanishib chiqish uchun ochiq bo‘lishi lozim;
– jalb qilinadigan mablag‘lar miqdori ancha yirik bo‘lishi kerak, aks holda bunday qarzni tashkil qilish bo‘yicha xarajatlar juda yuqori bo‘ladi va u hatto kreditdan ham qimmat bo‘lib qoladi.
Турли мамлакатларда молия ва иқтисодиёт турли суръатлар билан ва турли схемалар бўйича ривожланганлиги сабабли дунё бўйича тарихан молия бозорларининг иккита асосий модели шаклланган – банкларга асосланган ва қимматли қоғозларга асосланган молия бозорлари (баъзида улар инсайдерлик ва аутсайдерлик моделлари³, немис ва инглиз модели деб ҳам аталади).
Кейинчалик (молия схемалари ва муносабатлари хилма-хиллигининг ривожланиши билан) бозорнинг ислом модели ҳам вужудга келди.
1. Банк модели (бошқача номлари: bank based financial system, континентал, инсайдерлик, немис модели) – банклар томонидан молиялаштиришга йўналтирилган тизим; Германия, Франция, Япония каби
дунёнинг кўплаб мамлакатлари учун хос.
Асосий жиҳатлари:
– молиявий воситачилар (брокерлар, дилерлар) функциясини тижорат
банклари бажаради;
– кредитлаш механизмлари орқали компанияларни қарз ҳисобига
молиялаштириш устунлик қилади;
– мулкнинг катта миқдордаги улуши шахслар гуруҳи қўлида мужассам топган бўлиб, бунда давлат ва йирик корпоратив структуралар – «stakeholder capitalism» («акциялар йирик пакетлари эгалари» капитализми) мулкининг улуши юқори;
– қимматли қоғозларни қўшимча жойлаштириш ёпиқ характерга эга
бўлади;
– акциядорлик капитали таркибида назорат пакетлари ва вертикал
иштирок катта аҳамиятга эга;
– кам сонли чакана акциядорлар (капиталнинг 1% дан ҳам камига эга) ва уларнинг манфаатларини ифодалайдиган мулк структурасидаги жамоавий инвестициялаш институтлари.
2. Нобанк модели (бошқача номлари: market based financial system, аутсайдерлик, инглиз-америка модели) – қимматли қоғозлар бозорига ва институционал инвесторлар (суғурта компаниялари, инвестицион ва пенсия
фондлари) тизимига йўналтирилган тизим.