Молия Бозори моҳияти ва функсиялари

Молия бозорининг таърифлари энг умумий, хусусан, маълум бир ҳодисага боғлиқ ва шу сабабли концепция доирасини торайтиради.
Аксарият муаллифларнинг фикрига кўра, молия бозорининг моҳияти иқтисодий муносабатлар ва уларга хизмат кўрсатувчи институтларнинг йиғиндисидан иборат бўлиб, молиявий воситалар орқали пулнинг капиталга айланишини таъминлайди.
Бошқа ҳар қандай каби, молия бозори молиявий ресурсларни сотиб олувчилар ва сотувчилар ўртасида тўғридан-тўғри алоқаларни ўрнатиш учун мўлжалланган. Молия бозори ҳар хил турдаги бозорларни бирлаштирган анча мураккаб тузилма бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз сегментларига эга.
Таснифлаш - молиявий активларнинг (воситаларнинг) муомаласи даври бўйича. Молиявий бозорларнинг қуйидаги турлари ажратилади:

• пул бозори
• капитал бозори.

Пул бозорида бозор молия воситалари ва муомала муддати бир йилгача бўлган барча кўриб чиқилган молия бозорларининг молиявий хизматлари сотилади ва сотиб олинади. Молия бозорларидаги ушбу қисқа муддатли секторнинг фаолияти корхоналарга жорий тўлов қобилиятини ва вақтинча бўш турган балансидан самарали фойдаланишни таъминлаш учун пул маблағлари тақчиллигини тўлдириш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишга имкон беради. Пул бозорида муомалада бўладиган молиявий активлар энг ликвид ҳисобланади; улар молиявий хавфнинг энг паст даражасига эга ва улар учун нархлаш тизими нисбатан содда.
Капитал бозорида битимлар худди шу тарзда амалга оширилади, фақат муомала муддати бир йилдан ошади. Капитал бозорининг ишлаши корхоналарга реал инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун инвестиция ресурсларини шакллантириш ва самарали молиявий инвестициялар (узоқ муддатли молиявий инвестицияларни амалга ошириш) муаммоларини ҳал қилишга имкон беради. Капитал бозорида муомалада бўъган молиявий активлар одатда камроқ ликвид, улар энг юқори молиявий таваккалчиликка эга ва шунга мос равишда даромадлилик даражаси юқори.
Молия бозорининг асосий таснифи айланма молиявий активлар (воситалар, хизматлар) турлари бўйича. Молия бозорининг қуйидаги таркибий қисмлари ажратилган:
- кредит бозори;
- қимматли қоғозлар бозори (ёки фонд бозори);
- валюта бозори;
- суғурта бозори;
- қимматбаҳо металлар бозори.
Молия бозорининг таркиби кредит, фонд, валюта, суғурта ва қимматбаҳо металлар бозорларининг ўзаро боғлиқлигидир. Ўз навбатида, ушбу таркибий қисмларнинг ҳар бири ўзига хос мураккаб тузилишга ва қурилмага эга. Молия бозорининг таркибий қисмлари унинг элементлари ҳисобланади:
- бозор объектлари;
- бозор субектлари;
- бозор инфратузилмаси;
- тартибга солиш ва назорат органлари.
Молия бозорининг объэктлари - ушбу бозорда айланиб юрадиган молиявий активлар. Молиявий активлар деганда миллий ёки хорижий валютадаги пуллар, қимматли қоғозлар, кўчмас мулк, қимматбаҳо металлар, омонатлар ва кредит капитали тушунилади. Молия бозорининг субъэктлари бу молия бозорида сотиладиган молиявий активларни сотувчилар ва сотиб олувчилар. Давлат, аҳоли ва ташкилотлар субъэктлар бўлиши мумкин. Молия бозори инфратузилмаси - бу молия бозори объэктлари, воситалар, тизимлар, хизматлар, корхоналар молия бозорига хизмат қиладиган ва унинг нормал фаолият кўрсатишини таъминлайдиган ҳуқуқий шакллар тўплами. Содда қилиб айтганда, молия бозори инфратузилмаси - бу ўз фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида унинг бевосита иштирокчиларига хизмат кўрсатадиган муассасалар ва корхоналар мажмуи.
Қимматли қоғозлар бозори - молиялаштириш ва иқтисодий ривожланиш воситаси сифатида қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомаласи билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар мажмуи. Иқтисодий категория сифатида қимматли қоғозлар - бу фондлардан ажратилган ва ҳатто ўзининг моддий шаклига эга бўлган (масалан, қоғоз гувоҳномаси, ҳисоб варақдаги ёзувлар ва бошқалар), шунингдек қуйидаги асосий хусусиятларга эга бўлган ресурсларга бўлган ҳуқуқлар: келишувга эришиш; фуқаро транспортидан фойдаланиш имконияти; стандарт ва серияли; ҳужжатли; Тартибга солиш ва давлат томонидан тан олиниши; бозорга яроқлилиги; ликвидлилик; хавф.
Қимматли қоғозлар бозори турли мезонларга кўра таснифланиши мумкин. Савдо жойига қараб, биржа ва биржадан ташқари бозорлар ажралиб туради. Шунга кўра, фонд биржасида қимматли қоғозлар биржада ва биржадан ташқарида сотилади. Тартибга солиш даражасига қараб бозор уюшган ва уюшмаган деб бўлинади. Битимни амалга ошириш шартлари нақд (шошилинч) ва шошилинч ҳисобланади. Спот бозорида харидлар ва тўловлар бир вақтнинг ўзида амалга оширилади. Дериватив бозордаги воситалар - бу дериватив қимматли қоғозлар, яъни қимматли қоғозларнинг ўзи эмас, балки келажакда уларни сотиб олиш ёки сотиш шартномалари
Қимматли қоғозлар турига қараб фонд бозори қимматли қоғозлар, қарз ва ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорига бўлинади. Замонавий жаҳон амалиётида мавжуд бўлган қимматли қоғозлар икки синфга бўлинади: асосий қимматли қоғозлар ва ҳосилавий қимматли қоғозлар ёки ҳосилавий материаллар
Валюта бозори - бу валюта ёки молиявий воситалар билан битимлар тузиладиган бозор бўлиб, унинг асосини валюта ташкил этади. Сиз валютани эркин сотиш ва сотиб олиш мумкин бўъган валюта бозори мавжуд бўлганда, валюта муносабатларининг муваффақиятли ривожланиши мумкин. Бундай имконият бўъмаганда, иқтисодий контрагентлар ўзларининг валюта муносабатларини амалга ошириш имкониятига эга бўлмайдилар - ташқи мажбуриятларини бажариш учун чет эл валютаси бўъмайди, олинган валюта тушумларини ички мажбуриятларини бажариш учун миллий пулга айлантира олмайди.
Валюта бозорида улар валютани нафақат тўловларни амалга ошириш учун, балки бошқа мақсадлар учун ҳам олиб боришади: спекулятив операциялар, валюта хатарларини ҳимоя қилиш операциялари ва бошқалар. Бундан ташқари, ушбу операциялар кенг миқёсга эга бўлмоқда. Ўзининг иқтисодий мазмуни жиҳатидан валюта бозори пул бозори, валюта каби ўъига хос товарга талаб ва таклиф мувозанатлашган соҳадир. Суғурта бозори, таклиф этилаётган турли хил суғурта маҳсулотлари кўринишидаги суғурта қопламаси бўлган бозорни тавсифлайди. Бозор муносабатлари ривожланиб борар экан, ушбу бозор хизматларига талаб сезиларли даражада ошади.
Молия бозори қуйидаги функцияларни бажариш учун мўлжалланган:
- омонатларни инвестицияларга айлантириш;
- молиявий активларнинг бозор қийматини баҳолаш;
- молиявий активларнинг ликвидлигини таъминлаш;
- молиявий активларни алмашиш учун инфратузилмани яратиш;
- қалтисликларни суғурталаш.
Молия бозорининг асосий вазифаси ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва кенгайтириш мақсадида инвесторлардан пул жалб қилишдир. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, давлат органларининг тартибга солиш ва назорат қилиш фаолиятисиз молия бозорининг самарали ишлаши мумкин эмас. Молия бозорини (айниқса қимматли қоғъзлар бозорини) шакллантириш шароитида бундай тузилмаларнинг ишлаши алоҳида аҳамиятга эга. Миллий молия бозори бешта асосий сегментдан иборат: кредит бозори, қимматли қоғъзлар бозори, валюта бозори, суғурта бозори ва қимматбаҳо металлар бозори. Умуман олганда, молия бозори мураккаб тузилишга эга. Молиявий бозордаги асосий иштирокчилар молиявий активларни сотувчилар ва сотиб олувчилар ҳисобланади. Молия бозорида ёрдамчи функцияларни амалга оширадиган иштирокчилар унинг инфратузилмасининг кўплаб субъэктлари томонидан тақдим этилади. Молия бозори инфратузилмаси - бу ўз фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида унинг бевосита иштирокчиларига хизмат кўрсатадиган муассасалар ва корхоналар мажмуи.
Эътиборингиз учун рахмат!