Moliya asoslari

Moliyaning rivojlanishida monetar siyosatning ahamiyati Monetarizm (lot. moneta — tanga, pul) — davlatni iqtisodiy boshqarishga oid iqtisodiy nazariya va amaliy konsepsiya. Monetar siyosat (pul-kredit siyosat) davlatning iqtisodiyotni tartibga solish siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Uning ob’ekti bo’lib, pullarga bo’lgan talab va. pullar taklifi hisoblanadi. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan qismi qog’oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to’ldiriladi. Va, aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq bo’lsa, yo pul massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. Agar qandaydir bir sabablarga ko’ra davlat o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsiz-ligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi tura olmaydi va milliy boylikdan mahrum bo’lib qolish mumkin (o’zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni sotib olish va h.k.lar orqali). Shu sababli, mamlakatda inflyatsion jarayonlarning chuqurlashishiga yo’l qo’ymaslik, iqtisodiyotning pul mablag’lariga bo’lgan talabini qondirish, aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kredit institutlarining. kreditlaridan foydalanish darajasini oshirish, milliy valyuta kurslarining barqarorligini ta’minlashda monetar siyosat muhim o’rin tutadi.

Fiskal siyosat deganda nimani tushunasiz va uning instrumentlari: Fiskal siyosati- davlat daromadlarini shakllantirish tartibi va soliqqa tortish,iqtisodiy o'sishni ta'minlash, to'liq ish bilan ta'minlash, iqtisodiyot barqarorligini saqlash va inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan. Iqtisodiy tizimning ajralmas elementi bo'lib, u davlat funktsiyalarini amalga oshiradi. Iqtisodiyotni tartibga solish bo'yicha hukumatning moliyaviy chora-tadbirlari to'plami. Fiskal siyosat milliy ishlab chiqarish va bandlik hajmini o'zgartirish, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy o'sishni jadallashtirish maqsadida soliq stavkalari, soliq tarkibi va davlat xarajatlari hajmini ataylab manipulyatsiya qilishdan iborat. bo'lib turadi rag'batlantiruvchiva cheklash.

Moliyaviy nazorat turlari, shakllari va metodlari: Moliyaviy nazorat samaradorligi uni amalga oshi-rishning turlari, shakllari va usullari bilan ta’min-lanadi. Moliyaviy nazorat turli mezonlar bo’yicha shartli ravishda tasniflanishi mumkin. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’yektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud: umumdavlat moliyaviy nazorati; idoraviy moliyaviy nazorat; xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat; jamoatchilik moliyaviy nazorati; mustaqil moliyaviy nazorat. Umumdavlat moliyaviy nazorati qonun chiqaruvchi organlar, ijrochi organlar (Oliy majlis, Vazirlar Mahka-masi) tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, davlat tomonidan tashkil etilan maxsus vakolatli organlar (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi daromad olish va davlat mablag’larini sarflashda davlat va jamiyat manfaatlarini ta’minlashdan iborat. Ushbu nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: pul mablag’lari va moddiy boyliklarni talon-taroj qilinishi va kamomadlarga yo’l qo’yilish holatlarini, xo’jasizlik va boshqa qonun buzilishlarini, moliyaviy intizom buzilishlarini aniqlash, ularni kelib chiqish shart-sharoiti va sabablarini o’rganish, bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish; aybdor shaxslar tomonidan etkazilgan zararni qoplash bo’yicha choralar ko’rish va h.k.

Nodavlat moliyaviy nazorati: Nodavlat moliyaviy nazoratining bir turi mustaqil auditorlik nazorati bo’lib, ushbu nazorat mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa me’yoriy xujjatlarga muvofiqlik darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etishdan iboradir.

Moliya tizimi va uning bo’g’inlari: Moliyaviy tizim” tushunchasi keng ma’nodagi “moliya” tushunchasining taraqqiyoti natijasidir. Mamlakatda bozor islohotlarining amalga oshirilishi va printsipial jihatdan butunlay yangi bo’lgan iqtisodiy va moliyaviy siyosatning hayotga tatbiq etilishi moliyaviy tizimning sohalari va bo’g’inlariga nisbatan ob’yektiv ravishda yangicha yondoshuvni taqozo etdi. Unga muvofiq ravishda, dastlab, moliyaviy tizim quyidagi ikki sohaga bo’linadi davlat moliyasi va mahalliy moliya;  xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi. O‘z navbatida, moliyaviy tizimning har bir sohasi pul fondlari va daromadlarni shakllantirishning konkret shakllari va metodlariga bog’liq ravishda bir necha bo’g’inlardan tashkil topadi. Masalan, davlat moliyasi va mahalliy moliya quyidagi bo’g’inlardan tashkil topishi mumkin:  davlat byudjeti;  byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari;  davlat krediti. Shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi, moliyaviy vositachilar moliyasi va notijorat tashkilotlar moliyasi kabi bo’g’inlardan tashkil topadi.

Rivojlangan davlatlar moliya tizimi: Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning davlat moliyaviy tizimi moliyaviy munosabatlarning quyidagi bo’g’inlaridan iborat:  davlat byudjeti tizimi;  davlat krediti va mahalliy hokimiyat organlari kre-ditlari, federativ davlatlarda esa – federatsiya a’zo-larining krediti;  maxsus fondlar;  davlat korporatsiyalari moliyasi. Bu davlatlarda byudjet tizimining tarkibiy tuzilishi (tuzilmasi), eng avvalo, davlat tuzilishiga (qurilmasiga) bog’liq. Unitar (yagona) davlatlarda byudjet tizimi quyidagi ikki bo’g’indan iborat:  davlat byudjeti;  ko’p sonli mahalliy byudjetlar (shaharlar, okruglar, qishloq okruglari byudjeti). Unitar shakldagi xorijiy davlatlarda mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan davlat byudjetining tarkibiga kirmaydi. Federativ davlatlarda byudjet tizimi uch bo’g’indan tarkib topgan:  davlat byudjeti ( federal byudjet, markaziy hukumat byudjeti);  federatsiya a’zolari byudjetlari (AQShda – shtatlar byudjeti, Kanadada – provintsiyalar byudjeti, GFRda – erlar byudjeti, Shveytsariyada – kantonlar byudjeti va h.k.);  mahalliy byudjetlar. Mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan federatsiya a’zolarining byudjetlariga va ular ham, o’z navbatida, davlat federal byudjetining tarkibiga kirmaydi. Rivojlangan yetakchi xorijiy mamlakatlar moliyaviy tizimning yetakchi bo’g’inlaridan biri davlat byudjetidir. U davlat va o’z-o’zini boshqarish hududiy organlarining funk-tsiyalari va vazifalarini moliyaviy ta’minlashga mo’ljal-langan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va unday foydalanishning shaklidan iboratdir. Yetakchi xorijiy mamlakatlar davlat moliyasining muhim bo’g’inlaridan yana biri bu byudjetdan tashqari maqsadli fondlardir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakat-larda eng yirik byudjetdan tashqari maxsus fondlarning orasida milliy mug’urta fondlari alohida o’rinni egallaydi. Bu fondlar korxona xodimlari va tadbirkor-larning sug’urta badallari hamda davlat byudjetidan beriladigan dotatsiyalar hisobidan tashkil topadi. Milliy sug’urta fondlarining mablag’lari yosh, nogironlik va boquvchisini yo’qotgan hollar bo’yicha pensiyalarni to’lashga, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo’qotgani, homiladorligi, ishsizligi va h.k.lar bo’yicha nafaqalar berishga sarf-lanadi.

Moliyaviy vositachilar deganda nimani tushinasiz? Asosiy ishi moliyaviy xizmatlar taqdim etish va moliyaviy mahsulotlar savdosidan iborat bo‘lgan firmalar moliyaviy vositachilar, deb ataladi. Ularning tarkibi asosan, banklar, investitsion va sug‘urta kompaniyalaridan iborat. Moliyaviy vositachilarning moliyaviy xizmatlari qatoriga hisobraqamlarni ochish, tijorat qarzlari va ipoteka kreditlarini berish, sug‘urta shartnomalarining keng doirasiga hamda o‘zaro jamg‘armalarda ishtirok etishga yo‘l ochish kiradi.

Tijorat banklarining moliyaviy vositachi sifatida asosiy vavifalari nimalardan iborat? Tijorat banklari mijozlarning omonatlarini xavfsiz va likvid shaklda to'ldirish va olingan mablag'larni munosib tijorat, sanoat, davlat va notijorat tashkilotlariga berish uchun javobgardir. Shuningdek, tijorat banklari munitsipal, davlat va korporativ obligatsiyalar bo'yicha bozor faoliyatini amalga oshiradi. Banklar mijozlarga konsalting va maslahat xizmatlarini, shuningdek saqlash va ishonch xizmatlarini taqdim etadilar. Tijorat banklari moliyaviy vositachilar sifatida muhim xizmatlarni taqdim etadilar. Moliyaviy vositachilar ishonchli, likvid va xavfsiz investitsiya imkoniyatlarini qidirgan mijozlardan mablag' to'plashadi. O'z navbatida, ushbu pullar yuqori rentabellikga ega bo'lgan qarz oluvchilarga yo'naltiriladi va ular qattiq kredit tekshiruvlaridan o'tishi kerak. Kollektordan qarzga o'tuvchi harakat naqd puldan samarali foydalanishga samarali usulni ta'minlaydi. Tijorat va sanoat kreditlarini yaratish hozirgi kungacha bank sohasining eng muhim vazifasi hisoblanadi.

Sug‘urta kompaniyalari qanday moliyaviy vositachilik vazifalarini bajaradi? Sug‘urta vositachilari – sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaruvchi yuridik shaxs. Maqomi bo‘yicha vositachi sug‘urtalanuvchining manfaatlarini himoya qiladi. Ko‘rsatgan xizmatlari uchun vositachi sug‘urtalanuvchidan emas, balki sug‘urta kompaniyasidan tegishli vositachilik haqini oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi. Sug‘urta quyidagi funksiyalarni bajaradi: Sug‘urta fondini tashkil etish bilan bog‘liq funksiya;Sug‘urta fondidan foydalanish bilan bog‘liq funksiya; Nazorat funksiyasi

Pensiya fondlari moliyaviy vositachi sifatida: Pensiyani rejalashtirish dastur (pensiya reja)larida ishtirok etish fuqaroning shaxsiy jamg‘armasi va mamlakatda ijtimoiy ta’minot dasturida ko‘zda tutilgan pensiya imtiyozlari bilan bir qatorda pensiyaga chiqqan odamga pensiyaga chiqishdan oldingi daromadlarni o‘rnini bosadigan yangi daromad manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Pensiyani rejalashtirish dasturlari ish beruvchi, kasaba uyushmasi yoki xodimning o‘zi tomonidan moliyalashtiriladi. Pensiya dasturlari ikki turga bo‘linadi: belgilangan badallarga asoslangan pensiya dasturi yoki jamg‘arma (jamg‘ariladigan, jamg‘arish) pensiya dasturi (defined-contribution pension plan) va belgilangan imtiyozlarga asoslangan pensiya dasturlari yoki rag‘batlantirish pensiya dasturi (defined-benefit pension plan). Jamg‘arma (jamg‘ariladigan, jamg‘arish). Pensiya dasturi bo‘yicha xodim hisob raqamiga ega bo‘lib, shu hisob raqamiga xodimning ish beruvchisi va odatda, xodimning o‘zi muntazam ravishda badal to‘lab boradilar. Pensiyaga chiqqandan keyin xodim o‘z pensiya jamg‘armasida to‘plagan mablag‘iga teng summaga ega bo‘ladi. Rag‘batlantirish pensiya dasturi xodimning pensiya imtiyozlari muayyan formula asosida hamda ishlagan yillari sonini, shuningdek, ko‘p hollarda uning ish haqi yoki maoshini inobatga olgan holda belgilanadi. Eng odatiy formulaga ko‘ra xodim ishlagan har bir yil uchun u pensiyaga chiqqan davridagi o‘rtacha ish haqidan 1% hisoblanishi ko‘zda tutilgan. Belgilangan imtiyozlar asosida pensiya dasturini moliyalashtiradigan tashkilot (pensiya dasturi homiysi), yoki tashkilot yollagan sug‘urta kompaniyasi o‘zini sug‘urta qilgan kishiga bo‘lajak to‘lovlarni kafolatlaydi va shu tariqa investitsion riskni butunlay istisno qiladi. Ba’zi mamlakatlarda, masalan Germaniya, Yaponiya va AQShda homiylarning qarilik nafaqasi to‘lanishi borasidagi kafolatlari ma’lum darajada davlat va yarim davlat tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.

O‘zaro fondlar deganda nimani tushunasiz? Bir guruh investorlar tomonidan sotib olinadigan va professional investitsiya kompaniyasi yoki boshqa biror moliya muassasasi tomonidan boshqariladigan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa aktivlarning (birgalikda ular “investitsiya portfeli”, deb ataladigan aktivni tashkil etadilar) tashkiliy shakllantirilgan to‘plami o‘zaro fond (mutual fund), deb ataladi. Bunda har bir mijoz fonddagi har qanday daromad taqsimotida o‘zidagi qimmatli qog‘ozlar miqdoriga proporsional ravishda ma’lum ulushga ega bo‘lish huquqini qo‘lga kiritadi va o‘z ulushini istagan vaqtida bozor bahosida sotishi mumkin. Bunday fondni boshqaradigan kompaniyahar bir investor ixtiyorida qancha miqdorda qimmatli qog‘oz borligini va u fond qoidalariga muvofiq olingan daromadning qancha qismini qayta investitsiya qilishini nazorat qiladi. O‘zaro fondlar kapital bo‘linishini, hisob olib borilishini va daromad qayta investitsiya qilinishini, shuningdek, mablag‘lar va risklar diversifikatsiya qilinishi uchun samarali mablag‘larni ta’minlaydi. O‘zaro fondlarning ikkita asosiy turi mavjud: ochiq va yopiq. Ochiq turdagi o‘zaro fondlar o‘zlari emissiya qilgan aksiyalarni bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi (NAV – net asset value) bo‘yicha sotish va sotib olish majburiyatini o‘z zimmalariga oladilar. NAV ko‘rsatkichini hisoblab chiqish uchun fond portfelidagi barcha qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati ular muomalaga chiqargan barcha aksiyalar soniga bo‘linadi. Oxirgi ko‘rsatkich ochiq turdagi fondlarda uning ishtirokchilari fondning yangi aksiyalarini sotib olishlari va eskilarini sotishlari sayin har kuni o‘zgarib turadi. Yopiq turdagi fondlar bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi bo‘yicha o‘z aksiyalarini sotmaydilar va emissiya qilmaydilar. Bunday fondlarning aksiyalari boshqa oddiy aksiyalar singari brokerlar orqali sotiladi va ularning bahosi bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosidan farq qiladi.

Kredit uyushmalari deganda nimani tushunasiz va uni oddiy banklardan qanday farqli jihatlari mavjud? збекистон Республикасининг "Кредит уюшмалари тўғрисида"ги Қонунига мувофиқ, жисмоний ҳамда юридик шахслар томонидан ихтиёрий тенг ҳуқуқли аъзолик асосида кредитлар бериш ва бошқа молиявий хизматлар кўрсатиш мақсадида тузиладиган кредит ташкилоти кредит уюшмаси деб эътироф этилади. Кенгроқ маънода кредит уюшмаси деганда маблағлар жамғариш ва ўзаро кредитлаш учун жисмоний ҳамда юридик шахсларнинг маблағларини бирлаштирувчи, бундай хизматларни фақат ўз аъзоларига кўрсатувчи кооператив молиявий ташкилот тушунилади. Кредит уюшмаларининг асосий вазифаси - аҳолига молиявий хизматлар кўрсатилишини таъминлашдан иборат. Кредит уюшмалари иқтисодий воситачи вазифасини бажариш билан бир қаторда, ўз аъзоларини ўқитиб-ўргатиш ва уларнинг молиявий саводхонлигини ошириш устида ҳам фаол иш олиб боради, уларга кредитларни тежаш ва улардан оқилона фойдаланишни ўргатади. Кредит уюшмаларининг вужудга келиш тарихи Кредит уюшмаси илк бор 19-аср ўрталарида Европа мамлакатларида кенг тарқалган кредит кооперациясининг алоҳида шаклидир. Илк молиявий кооператив 1844 йил Рочдейл шаҳри (Англия)даги тўқимачилик корхоналарининг ишчилари томонидан ташкил этилган. 19-асрнинг 60-йилларида матлубот ғоясини Германия ва Австрияда Фридрих Райффайзен ва Германом Шульце-Делич рўёбга чиқарди. Улар матлубот ҳаракатининг шаклланишида катта рол ўйнади ва кредит уюшмаларининг иш принциплари кенг тарқалишига имконият яратди. Райффайзен қишлоқ хўжалик кредит кассаларига асос солди. Бу кассалар айни вақтда ўз аъзоларининг манфаатларида савдо фаолиятини ҳам олиб борарди (товар функцияларига эга бўлган кредит кооперативлари). Х. Шульце-Делич фаолияти аввало ноқишлоқ хўжалик соҳасида банд бўлган кичик тадбиркорлар ва ҳунармандларга хизмат кўрсатиш учун кредит кооперативлари ташкил этиш билан боғлиқ эди. 20-аср бошида кредит уюшмалари Европанинг бошқа мамлакатларида ва АҚШда пайдо бўлди. Бугунги кунда кредит уюшмалари мазкур мамлакатлар аҳолиси учун энг оммавий молиявий ташкилотлар ҳисобланади. Кредит уюшмалари АҚШ, Канада, Ирландия, Австралия, Жанубий Корея, Тайвань ва бошқа бир қанча мамлакатларда айниқса кенг тарқалган.Кредит уюшмалари ва банклар ўртасидаги фарқ нимада? Кредит уюшмаси - бу банклардаги сингари капиталлар бирлашувидан эмас, балки одамлар бирлашмасидан иборат молиявий кооперативдир. Банк хизматларидан мижозларнинг чекланмаган доираси фойдаланади. Банклардан фарқли ўлароқ, кредит уюшмалари ўз фаолиятини шахсларнинг муайян доираси билан чеклайди, яъни кредит уюшмаси хизматларидан фақат унинг аъзолари фойдаланиши мумкин. Банкларда мулк асосан муайян шахслар (акциядорлар) қўлида жамланади, бу банк фаолиятини бир неча йирик мулкдор томонидан назорат қилиш имконини беради. Кредит уюшмасининг ҳамма аъзолари унинг мулкдорлари ҳисобланади. Улар кредит уюшмаси фондига қўшган ҳиссалари миқдоридан қатъи назар, қарорлар қабул қилишда, уюшмани бошқаришда иштирок этишда ва унинг фаолияти устидан назорат олиб боришда тенг ҳуқуқлардан фойдаланади (бир киши - бир овоз). Банк фаолиятининг мақсади аксарият ҳолларда даромад олишдан иборат. Кредит уюшмасининг фаолияти эса аввало молиявий хизматлар кўрсатиш орқали ўз аъзоларининг эхтиёжларини қондиришга йўналтирилади, шу боис даромад олиш кредит уюшмаси учун асосий мақсад ҳисобланмайди. Кредит уюшмалари ўз фаолияти натижасида олинган даромадни ўз иштирокчиларига дивидендлар тарзида, шунингдек хизматлар сифатини ошириш ва уларнинг турларини кўпайтириш ёки берилаётган кредит ресурсларининг қийматини камайтириш йўли билан қайтарадилар.Кредит уюшмаси қандай йўл билан даромад олади? Кредит уюшмаси даромадининг бир неча манбаи мавжуд: кредит уюшмаси аъзоларига берилган кредитлар бўйича тўланадиган фоизлар кредит уюшмаси амалга оширган инвестициялар бўйича тўланадиган фоизлар кўрсатилган хизматлар учун воситачилик ҳақи.

Investitsion banklar deganda nimani tushuniladi? Investitsiya banki ( ingliz. Investment bank ) — yirik kompaniyalar va hukumatlar uchun jahon moliya bozorlarida kapital jalb etishni tashkil qiluvchi , shuningdek, biznesni sotib olish va sotishda konsalting xizmatlarini koʻrsatuvchi, savdoda yetakchi vositachi boʻlgan vositachilik xizmatlarini koʻrsatuvchi moliya instituti . aktsiyalar va obligatsiyalar , derivativlar, moliyaviy vositalar , valyutalar va tovarlar va o'zi faoliyat yuritadigan barcha bozorlar bo'yicha analitik hisobotlarni chiqaradi. 1930-yillarda Buyuk Depressiya tufayli AQSH banklari tijorat va investitsiya banklariga boʻlingan . Biroq, 1999 yilda Glass-Steagall qonuni bekor qilindi va tijorat banklariga yana investitsion bank faoliyati bilan shug'ullanishga ruxsat berildi. Vaziyat 2007-2009 yillar inqirozi munosabati bilan o'zgara boshladi : ko'plab mamlakatlar, shu jumladan Buyuk Britaniya va AQSh , investitsiya bankini tijorat bankidan ajratish masalalarini muhokama qilmoqdalar. Investitsiya banki - sanoat korporatsiyalarining aksiyalarini sotib olish orqali investitsiya siyosatini amalga oshiradigan ixtisoslashtirilgan bank. Investitsiya banki xalq xoʻjaligining turli tarmoqlari, asosan, sanoat, transport, savdoni moliyalash va uzoq muddatli kreditlash uchun ixtisosla-shadi. 19-asr oxirlarida keng tarqaldi. Bank resurslari oʻz aksiyalari va obligatsiyalarini sotish hisobiga shakllanadi. Ayrim rivojlangan mamlakatlarda davlat Investitsiya banklari tashkil etilgan, ularning mablagʻlari davlat byudjeti hisobidan shakllanadi. Investitsiya bankning oʻziga xos xususiyati aholi omonatlarini qabul qilishga ixtisoslashmaydi. Oʻzbekistonda chet el kapitali ishtirokidagi birinchi Investitsiya banki — Oʻzbekiston xalqaro xususiylashtirish va investitsiya banki "Oʻzprivatbank" 1995-yil 28 fevral dan faoliyat yuritadi.

Moliyaviy bozorlar nima? Oddiy usulda biz moliyaviy bozorlar qanday ekanligini aytadigan bo’lsak, aktivlar sotib olinadigan va sotiladigan jismoniy yoki virtual joylar. Eng sodda tarzda aytiladigan bo‘lsa, moliyaviy bozorda moliyaviy aktivlar sotiladi va sotib olinadi. O‘z navbatida, qarz majburiyatlari (debt), aksiyalar (equity) va hosila qimmatli qog‘ozlar (derivatives) moliyaviy aktivlarning asosiy turlaridan bo‘lib hisoblanadi. Moliya bozorlar nima maqsadda zarur bo’lishini aytadigan bo’lsak, ular odamlar o'zlarining pullarini yaxshi ish haqi evaziga sarmoyalashadi va buning evaziga kompaniyalar ishlashlari va o'z navbatida ko'proq sarmoyalar kiritishlari uchun pul olishadi bu ularga hamma uchun foydali natijalarni beradi.Shuning uchun moliya bozorlari faoliyati doimo talab va taklif qonuni bilan boshqariladi.

Global moliya bozorlari: Moliya bozori moliyaviy aktivlar ko'rib chiqiladigan bozordir. Globallashuv natijasida iqtisodiyotning iqtisodiyotlari milliy bozorlarida moliyalashtirish imkoniyatlari bilan cheklanib qolmaydi va investorlar o'z mamlakatlariga va chet elga investitsiyalar uchun ob'ektlarni tanlash imkoniyatiga ega emaslar. Shu sababli, zamonaviy global moliyaviy bozorda iqtisodiy mohiyatidagi moliyaviy bozorda mamlakatlar, mintaqalar, tarmoqlar va yakka tartibdagi tadbirkorlik sub'ektlari o'rtasidagi moliyaviy resurslarning raqobat bazasini jamlash va qayta taqsimlash mexanizmi. Natijada, yuzaga keling iqtisodiy aloqalar kredit resurslarini xalqaro miqyosda to'lash, shoshilinchlik va to'lovlar bo'yicha kredit resurslari bilan ta'minlash uchun kreditorlar va qarz oluvchilar o'rtasida kredit resurslarini taqdim etish. Shunday qilib, global moliya bozori tomonidan amalga oshirilgan funktsiyalar milliy moliya bozorlari funktsiyalarini davom ettirish va ishlab chiqishdir. Amaliy nuqtai nazardan, global moliya bozori moliyaviy resurslar va boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari tizimi orqali moliyaviy resurslar tizimi orqali bank va boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari tizimi orqali qayta taqsimlanishini ta'minlaydigan milliy va aslida xalqaro moliyaviy bozorlar sifatida ko'rish mumkin. Shu bilan birga, zamonaviy global moliya
bozori milliy va xalqaro bozorlarning oddiy mexanik miqdori emas, ammo ular orasida mavjud bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri va teskari iqtisodiy aloqalarni hisobga olgan holda kompleks va teskari iqtisodiy aloqalarning butun tizimini hisobga oladi. Umuman olganda, odatda kapitalning o'zaro to'lib toshgan jarayoni yagona valyuta savdo tizimining shakllanishiga, fond indekslarining nisbati va shu asosda global moliyaviy bozorning yangi segmentlarining shakllanishiga olib keladi. Bundan tashqari, global moliyaviy bozorning har bir segmentlari unga murojaat qiladigan va stolda keltirilgan turli mezonlarga muvofiq, shuningdek, qo'llaniladigan turli mezonlarga muvofiq tasniflanadi. Umuman olganda, global moliya bozorining rivojlanish dinamikasi uning hajmining jadal o'sishi, ishtirokchilar, operatsiyalar va hududlar sonining tez o'sishi bilan ajralib turadi.

Moliyaviy instrumentlar deganda nimani tushunasiz? Moliyaviy instrument bu – moliya tizimi va uning tarkibiy bo’g’inlarida qo’llaniladigan moliyaviy vositalar (dastaklar), jumladan, qimmatli qog’ozlar va ularning hosilalaridir. Ular monetizatsiyalashgan, real biznesga ekvivalent, qiymatga va xossalarga ega bo’lgan, moliyaviy resurslarning samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, muayyan shakllarda daromad keltiruvchi investitsion kapital, to’lov vositasi hamda alohida moliyaviy tovardir.

Pulning vaqt qiymati Moliyaviy qaror qabul qilayotganda muayyan vaqt davomida taqsimlangan xarajatlar va daromadlarni inobatga olish kerak. Firmalar va uy xo'jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qiladigan kishilar bugun tikilayotgan pullarni ertangi kunda ko'riladigan foyda qanchalik oqlashi to'g'risida o'ylab ko'rishlari kerak. Buning uchun vaqt oralig'ida pul qiymati (time value of money, TVM) va pul oqimlarini diskontlash (discounted cash flow, DCF) konseptsiyalarini to'g'ri tushunish talab etiladi. Vaqt oralig'ida pul qiymati (pulning davriy qiymati) (TVM) konseptsiyasini quyidagicha tushuntirish mumkin: pul (dollar, yevro, iena, rubl yoki so'm) bugun Siz kelajakda olishni kutayotgan xuddi shunday summadan qimmat. Bu fikr to'g'riligiga kamida uchta sabab bor. Birinchi sabab: Siz bu pullarni biron nimaga investitsiya qilishingiz, foyda olishingiz mumkin va natijada pulingiz ko'payadi. Ikkinchi sabab: vaqt o'tishi bilan inflyatsiya tufayli pullarning xarid qilishga qodirligi tushib ketishi mumkin. Uchinchi sabab: kelajakda pul olish muqarrarligiga doim ham to'liq ishonib bo'lmaydi.

Oddiy va murakkab foizlar Korxonalar xo’jalik faoliyati jarayonida yuz beradigan moliyaviy muomalalar rang-barang bo’lib, ularda pul mablag’larini vaqtdagi qiymatini hisobga olishni taqozo qiladigan katta qismini qarz olish yoki qarz berish muomalalar tashkil qiladi. Garchand bu operatsiyalar asosida, bir qarashda juda oddiy hisoblangan foizlarni hisoblash tursada, bu hisoblar moliyaviy shartnoma-kontraktlar shartlaridan kelib chiqib foizlarni hisoblash tezligi va usuliga qarab hamda qarzlarni berish va qoplash variantlariga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Moliyaviy muomalalarda foiz deganda – moliyaviy resurslarda foydalanish qiymati bo’lib, u investitsiyalar bo’yicha daromad yoki olingan kredit - qarz uchun to’lovdir. Foizlar ular hisoblanayotgan asosiy summani o’zgarishi yoki o’zgarmas-ligi nuktai nazardan ikki turga oddiy yoki murakkab foizlarga ajratilishi mumkin. Oddiy foiz deganda - doimiy (o’zgarmas) asosiy summaga ko’paytiriladigan foiz stavkasi tushuniladi. Murakkab foizlar - o’zgaruvchan asosiy summaga ko’paytiriladigan foiz stavkasi tushuniladi. Ko’rinib turibdiki, oddiy va murakkab foizlar orasidagi farq ularni hisoblash uchun olingan asosiy summani o’zgarishi yoki o’zgarmas bo’lishi ekan.

Ulush munosabatini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlar va ularning daromadliligini baholash Ulush munosabatlarini ifodalovchi qimmatli qog'ozlar turlaridan biri bu aktsiyalardir. Aktsiya (frantsuzcha action so'zidan) o'z egasining aktsiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aktsiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol mulkning bir qismiga bo'lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog'oz. Aktsiya o'zining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qog'ozlar ichida alohida o'rin tutadi. Eng avvalo bu – amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog'oz bo'lib, u uni chiqargan aktsiyadorlik jamiyati amal qilib turgan yil mobaynida muomalada bo'lishi mumkin. Aktsiya egasi aktsiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish xuquqiga ega. Aktsiyalar bo'yicha olingan daroma – dividend, deb nomlanadi. Dividend, odatda,aktsiyadorlik jamiyatining foydasiga bog'liq bo'ladi. Agar kompaniya hisobot yili natijalariga ko'ra katga foydaga ega bo'lsa, unda katta dividend to'lash imkoniyati bo'ladi va aksincha. Bozor tomonidan aksiyalar qiymatini baholashda ko‗plab omillar hisobga olinadi. Ularning orasida emitent kompaniyalarning moliyaviy ahvoli, uning foydaliligiva kutilayotgan dividendlarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Butun dunyoda aksiyalar qiymatini baholash uchun ikki parametr keng qo`llaniladi: dividend daromadlilik va aksiyalar narxining aksiyalar foydasiga nisbati. Bundan tashqari, korporativ qimmatli qog‗oz sifatida aksiyalarning o`ziga xosligi shundaki, aksiyadorlarning huquqlari hajmi unga tegishli aksiyalar miqdoriga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun aksiyalarni baholashda paket miqdori (nazorat darajasi) o`ta muhim parametr hisoblanadi,chunki miqdori bo`yicha turlicha paketlarda aksiyalar qiymati ham turlicha bo`ladi. Aksiyalarning baholash qiymatiga ta‘sir qiluvchi asosiy omillar: talab va taklif nisbati; aksiyalar likvidligi; o`xshash aksiyalar kotirovkasi; daromadlilik yoki kelgusi daromadning joriy qiymati; aksiyalar ishonchliligi.

Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar: Oʻzbekiston Respublikasi ―Qimmatli qogʻozlar bozori toʻgʻrisidagi Qonunida hosilaviy qimmatli qogʻozlarga quyidagicha taʼrif berilgan: ―Qimmatli qogʻozlarning hosilalari – oʻz egalarining boshqa qimmatli qogʻozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan opsionlar, qimmatli qogʻozlarga doir fyucherslar, depozitar tilxatlar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qogʻozlardir. Boshqacha qilib aytganda, hosilaviy qimmatli qogʻozlar – bu ikki yoki koʻp tomonlama shartnomalar boʻlib, ularning qiymati ushbu bitimlarning asosini tashkil etuvchi maʼlum bir aktiv miqdorining xosilasi asosida hisoblanadi. Bunday miqdor boʻlib, xomashyoning yoki qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining narxi, aksiya va obligatsiyalar kursi, valyuta kursi, fond indekslari, foiz stavkalari va boshqalar hisoblanishi mumkin. Odatda hosilaviy qimmatli qogʻozlarni muddatli shartnomalar deb ham yuritiladi, negaki ular oʻz mazmuniga koʻra kontragentlar tomonidan kelishilgan shartlarda shartnoma predmetini kelajakda yetkazib berishni nazarda tutadi. Shartnomaning asosini turli xildagi aktivlar, yaʼni qimmatli qogʻozlar, fond indekslari, bank depozitlari, valyuta, tovarlar tashkil etadi. Muddatli shartnomaning asosini tashkil etuvchi aktiv bazis aktiv deyiladi. Hosilaviy qimmatli qogʻozlarning asosini tashkil etuvchi bazis aktivlarga koʻra ularni quyidagilarga ajratishimiz mumkin: a)tovarlar boʻyicha (neft, neft mahsulotlari, elektr energiya, metallar, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari – don, shakar va boshqalarga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar); b) valyutalar boʻyicha (valyutaviy qimmatliklarga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar); c) fond birjalar boʻyicha (aksiya, obligatsiya, fond indekslari, volatillik indekslariga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar); d) foizlar boʻyicha (qarz majburiyatlari boʻyicha foiz stavkalariga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar); e) kreditlar boʻyicha (hosilaviy qimmatli qogʻozlar boʻyicha toʻlovlar, kreditlar boʻyicha muayyan bir holatlarning sodir boʻlishiga bogʻliq); f) nostandart bazis aktivlar boʻyicha (ob-havo, saylov natijalariga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar va boshqalar). Hosilaviy qimmatli qogʻozlar aylanuvchi bozorlarga muvofiq ularni quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin: a) birja instrumentlari (barcha koʻrinishdagi fyucherslar, birjada muomalada boʻluvchi standartlashtirilgan opsionlar); b) birjadan tashqari instrumentlar (forvardlar, nobirjaviy opsionlar, svoplar). Xulosa qilib aytganda, hosilaviy qimmatli qogʻozlar kelajakdagi narxlar oʻzgarishidan hosil boʻluvchi riskni cheklashda sugʻurta sifatida qoʻllanilib, kompaniyalar ulardan oʻz prognozlarini barqarorlashtirish va pul mablagʻlarinining oqimini tartiblashtirish maqsadida foydalanishadi. Shunday ekan, forvard, fyuchers, opsion va svop bitimlarini amalga oshirilishi ularning egalariga qoʻshimcha daromad topish imkoniyatini yaratadi. Lekin bunda ularning qiymatini hisoblash masalasiga alohida etibor qartilishi lozim boʻladi.

Obligatsiyalarning qanday turlari mavjud? Obligatsiya – uni chiqargan shaxs va egasi oʻrtasidagi qarz munosabatni tasdiqlovchi qimmatli qogʻozdir. Oʻzbekiston Respublikasi ―Qimmatli qogʻozlar bozori toʻgʻrisida‖gi Qonuniga koʻra: obligatsiya – obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiymatidan qayd etilgan foizni olishga boʻlgan huquqini yohud boshqa mulkiy huquqlarini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qogʻoz. Obligatsiya uning egasiga obligatsiyaning nominal qiymatidan qatʼiy belgilangan foiz boʻyicha daromadni olish huquqini belgilaydi. Obligatsiya boʻyicha daromad foiz yoki diskontda ifodalanadi. Shunday qilib, obligatsiya – oʻz ichiga ikkita quyidagi asosiy elementni mujassamlashtirgan qarzni ifodalovchi qimmatli qogʻozdir: a) emitent obligatsiya titulida koʻrsatilgan summani muddati kelganda uning egasiga qaytarishi; b) emitent majburiyati obligatsiya egasiga obligatsiya nominal qiymatidan kelib chiqqan holda qatʼiy belgilangan foiz toʻlovlarini amalga oshirishi. Obligatsiya turlari: Emitent turiga koʻra: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korporativ obligatsiyalar, xorijiy obligatsiyalar; Muddatiga koʻra: toʻlov va soʻndirish muddati qatʼiy belgilangan obligatsiyalar, muddatsiz yoki qoplanmaydigan obligatsiyalar, qoplash muddati kelguncha emitent tomonidan qayta chaqirib olinishi mumkin boʻlgan obligatsiyalar, qoplash muddati kelguncha investor obligatsiyaning nominal qiymati boʻyicha toʻlovni olish va qaytarish huquqi bilan joylashtiriluvchi obligatsiyalar, emitentga toʻlovni uzaytirish huquqini beruvchi qoplash muddati uzaytirilgan obligatsiyalar; Egalik qilish huquqi boʻyicha: nomi yozilgan, emitent reyestr kitobida va obligatsiya muqovasida obligatsiya egasining nomi kiritiladigan obligatsiyalar. Taqdim qiluvchiga, obligatsiya egasi taqdim etgan hujjat evaziga; Obligatsiya maqsadiga koʻra: - Oddiy, turli loyihalarda foydalanishi koʻzda tutilgan qoʻshimcha moliyaviy resurslar jalb qilish maqsadida emissiya qilingan obligatsiyalar - Maqsadli, joylashtirishdan tushgan mablagʻlar aniq investitsion loyihalarni moliyalashtirishga yoʻnaltiriladigan obligatsiyalar (infratuzilma obligatsiyalari); Joylashtirish shakli boʻyicha: - Erkin joylashtiriladigan obligatsiya zayomlari - Qatʼiy joylashtirish sharti bilan emissiya qilinadigan obligatsiyalar; Nominal qoplanish sharti boʻyicha: - Nominal summa bir marta qoplanadigan obligatsiyalar - Belgilangan vaqt oraligʻida nominal summadan ulushli toʻlovli obligatsiyalar - Obligatsiyalar umumiy sonidan izchil ravishda qatʼiy belgilangan toʻlovli obligatsiyalar (lotoreyalar, tirajli zayomlar); Emitent tomonidan obligatsiyalar boʻyicha turli toʻlovlar amalga oshirilishiga koʻra: - Qatʼiy belgilangan daromad keltiruvchi va qoplanish muddati oxirida nominal summa ham qaytarilishi kafolatlanadigan obligatsiyalar - Kuponsiz yoki nollik kuponli obligatsiyalar - Qoplash vaqtida foiz toʻlovlari va obligatsiya nominal qiymati toʻlanadigan obligatsiyalar - Obligatsiya nominal qiymati qaytariladigan, kupon toʻlovlari toʻlanishi emitent kompaniya moliyaviy faoliyati natijalariga bogʻliq obligatsiyalar; Kupon toʻlovlariga koʻra daromad turlari boʻyicha: - Qatʼiy belgilangan kupon stavkali obligatsiyalar - Suzib yuruvchi kupon stavkali obligatsiyalar - Muomala muddati davomida kupon foiz stavkasi bir xil oshib boruvchi (indeksli) obligatsiyalar - Minimal yoki nol kuponli obligatsiyalar (daromadlilik joylashtirish (bozor) bahosi nominal qiymatdan kelib chiqib belgilanuvchi obligatsiyalar) - Toʻlov tanlovli obligatsiyalar - Kupon stavka yoki suzib yuruvchi stavka boʻyicha daromad toʻlanuvchi aralash turdagi obligatsiyalar; Muomala xarakteri boʻyicha: - Konvert obligatsiyalar - Aksiyalarga konvertatsiyalanishi mumkin boʻlgan obligatsiyalar; Qilingan investitsiyalar himoyalangan darajasi boʻyicha: - Yuqori taʼminotga va nufuzga ega kompaniyalar tomonidan emissiya qilingan ishonchli obligatsiyalar - Ishonch nihoyatda past spekulyativ xarakterga ega obligatsiyalar.

Aksiyalarni qanday turlari mavjud va ularning qanday o’xshash va farqli jahatlari mavjud? Aksiya (frans. action – farmoyish; ruxsatnoma, faoliyat) – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga oʻzining maʼlum hissasini qoʻshganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatbaho qogʻozdir. Bundan tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi. Aksiyalarning quyidagi 3 turi mavjud: 1. Oddiy – Eng keng tarqalgan aksiya turi. Ular har doim aktsiyadorlar yig'ilishlarida ovoz berish huquqini beradi, ammo dividendlarni kafolatlamaydi. 2. Imtiyozli – Oldindan belgilangan dividend miqdoriga ega bo'ling - masalan, kompaniya foydasining foizi. 3. Oltin – Aksiyalarning asosiy turlari Oddiy va Imtiyozli bo’ladi, ammo fanda “oltin aksiyalar” degan atama mavjud. Oltin aksiyalar – bu davlatning xususiylashtirilgan va strategik ahamiyatga ega korxonalarni boshqarishda ishtirok etishning alohida huquqidir.