Molekulasida efir guruxi saqlovchi biologik faol moddalar

I.1.2.Ikki atomli spirtlar (glikollarning) oddiy efirlari

Oddiy efirlar faqatgina bir atomli spirtlardan va ularning xosilalaridan emas,balki ikki atomli spirtlardan ( glikollardan ) xam xosil bo’lishi mumkin.Glikollardagi ikki gidroksil gruppaning ikkita vodorod atomi turli xil radikkallar bilan almashishi natijasida glikollarning efirlari olinadi. Glikollarning faqatgina bitta gidroksil gruppasidagi vodorod atomi radikalga almashsa, u bir vaqtning o’zida xam spirt, xam oddiy efir xossasiga ega bo’lgan birikma, yani oksiefir xosil bo’ladi:

Glikollarning gidroksil gruppalaridagi ikkala vodorod atomi xam radikallarga almashsa, u xolda to’la efirlar olinadi:

Odatda, glikollarning mono va diefirlari ularning mono va diglikolyatlariga gakogen alkinlar ta’sir ettirib olinadi. Organik oksidlar spirtlarga ta’sir ettirilganda osonlik bilan monoefurlar xosil bo’ladi.
Glikollarning oddiy efirlari bir necha molekula glikollarning o’zaro birikishidan xam xosil bo’lishi mumkin. Bu xolda poliglikolspirtlar yoki polietilenglikollar olinadi, masalan:

Gliokollarning oddiy efirlari glikollarga organic oksidlar, masalan etilenoksid ta’sir ettirib xam olinadi:

Etilen oksidga suv ta’sir ettirilganda xam glikolning oddiy efiri xosil bo’ladi.

Ikki molekula glikol o’zaro birikkanda faqatgina bittadan gidroksil gruppalari bilan xam birikishi mumkin. Bu xolda ikki molekula glikoldan ikki molekula suv ajralib chiqib, siklik efir dioksanhosil bo’ladi:

Bu birikmani birinchi marta Faborskiy xosil qilgan va dietilen efir deb atagan. Keyinchalik bu birikma dioksan deb ataldi va quyidagucha xosil bolsa kerak, deb taxmin qilindi:

Demak, sulfat kislota bu yerda etilenglikoldan suvni tortib oluvchi modda bo’lib xizmat qiladi; shu jixatdandioksanning xosil bo’lishi oddiy efirlarning xosil bo’lishiga o’xshaydi.

Nixoyat,molekulasida besh va oltita uglerod atomi bo’ladigan ikki atomli spirtlar, masalan pentadisl, geksandiollar tarkibidan bir molekula suv chiqarib yuborilsa, siklik oksidlar yoki ikki valentli radikal oksidlari xosil bo’lishi mumkin:

Siklik oksidlar mokekulasida xam oddiy efir bog’lari bo’ladi.

Ikki atomli spirt molekulalarida gidroksil gruppalari bir biriga yaqin joylashgan bo’lsa, ular siklik oksidlar xosil qilmaydi. Shuning uchun xam organik oksidlar ( masalan alfa, betta, lyambda va xokazo oksidlar ) glikollarning galogengidrinlariga o’yuvchi ishqor ta’sir ettirib olinadi.
Dioksan rangsiz suyuqlik, 101^oC da qaynaydi; solishtirma og’irligi d₄²⁰ = 1,034; suvda yaxshi eriudi, zaxarli. Dioksan sovitilganda qotadi, qotish temperaturasi + 11,8^oC. Dioksan juda yaxsgi erituvchi bo’lib, qutblangan ( spirt ) va qutblanmagan ( uglevodlar ) birikmalarini eritadi. Suv bilan azeotrop aralashma xosil qiladi. Dioksan sanoatda sellyuloza efirlarini, moy va yog’larni eritish uchun ishlatiladi. Dioksan ba’zi sintezlarda xomashyo bo’lib xizmat qiladi.
Sellozolvlar.Glikollarning gidroksil gruppalaridagi bitta vodorod atomi alkil radikallarga almashilganda monoefirlar xosil bo’ladi. Bu xolda glikollarning ikkinchi gidroksil gruppasi bo’sh qoladi.Bo’sh qolgan gidroksil gruppada kislotalar bilan birikish xususiyati bor. Bu gidroksil gruppa organik kislotalar ta’sir ettirilganda glikollarning aralash efirlari xosil bo’ladi, ya’ni molekula zanjirining bir uchida oddiy efir, ikkinchi uchida esa murakkab efir gruppa bor glikkollar paydo bo’ladi.
Glikollarning mono va aralash efirlari sellozolvlar deyiladi.
Etilsellozov etilenglikolning bitta gidroksil gruppasidagivodorod atomi etil radikaliga almashgan birikma bo’lib, uni oksi efir deyish xam mumkin. Etilenglikol, odatda etil spirtga katalizator ishtirokida etilen oksid ta’sir ettirib olinadi:

Etilsellozolv suyuqlik, 129^oC da qaynaydi, spirt, efir va suv bilan xar qanday nisbatda aralashadi.
Etilen oksid bilan boshqa spirtlar, masalan, metil, butyl spirtlar birikkanda xam sellozolvlar ( metilsellozolv, butilsellozolv) xosil bo’ladi. Masalan, etilsellozolvga sirka kislota ta’sir ettirilganda etilenglikol ikkinchi gidroksil gruppasining vodorodi sirka kislota radikali – asetil bilan almashinadi va aralash efir ( oddiy va murakkab) xosil bo’ladi:

Sellozolvlarning xammasi yaxshi erituvchi bo’lib, ular nitrosellyulozadan olingan loklarni va shunga o’xshash qiyin eriydigan sanoat maxsulotlarini eritish uchun ishlatiladi.
Sanoatda erituvchi sifatida sellozolvlardan tashqari karbitol deb ataluvchi moddalardan xam foydalaniladi.
Dietilenglikollarning mono oddiy efirlari karbitollar deyiladi va quyidagicha olinadi:

Etilkarbitollar va sellozolvlar yuqori molekulyar alifatik spirtlar bilan birikadi. Ularning bunday birikmalari emulfor deyiladi.Emulforlar, asosan, emulgator sifatida ishlatiladi.