Mohinur Ergashboyevaning tayyorlagan kurs ishi

2.2. Badiiy adabiyotda gumanistik g’oyalar hamda gumanizmning ahamiyati.
Yangi insonparvarlik tinchlik madaniyatining ana shunday asoslaridan biri hisoblanadi. Ushbu mafkuraviy harakat izlanish va rivojlanish holatida bo'lib, o'zi uchun mavzu, tashkiliy va institutsional dizaynning barcha yangi shakllarini yaratadi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda Rossiyada va xorijda bir qator gumanistlar uyushmalari mavjud. Ular orasida eng nufuzlilaridan biri bir necha million a'zoga ega bo'lgan va 35 dan ortiq mamlakatning milliy gumanistik birlashmalari va uyushmalarini o'z ichiga olgan Xalqaro gumanistik va axloqiy ittifoqdir (IHEU). Shuningdek, Yevropa gumanistik federatsiyasi, dunyoviy gumanizm kengashi (AQSh), Xalqaro gumanizm akademiyasi va boshqalar mavjud.
Adabiyotda gumanizm nima, uning ta'rifi, ma'nosi va misollari. Bu lotincha "inson" degan ma'noni anglatadi. Gumanizm - bu inson baxti, uning erkinlik, tenglik va rivojlanish huquqi g'oyalariga asoslangan o'ziga xos dunyoqarash. Gumanizm yoʻnalish sifatida Gʻarbiy Yevropada Uygʻonish davrida shakllanib, rassomchilikdan tortib adabiyotgacha sanʼatning barcha sohalarini tezda qamrab oldi. Uyg'onish davri Evropasi asketizmga moyil jamiyat edi. Bunday odamlarga yashash va katolik amrlarini qo'llash o'rgatilgan: tanaviy zavqlardan voz kechish, tanani o'ldirish - bularning barchasi Xudo Shohligiga kirish imkoniyati uchun. Gumanistlar inson haqida ayanchli mavjudot sifatida emas, balki Xudoga o'xshagan va oddiy kundalik lazzatlanish huquqiga ega shaxs sifatida gapira boshladilar. Keyinchalik, gumanizm nazariyalari o'zgardi: Evropaning buyuk ma'rifatparvarlari (Volter, Didro, Russo) inson birlamchi, Xudo esa orqada, deb dadil e'lon qildilar. Adabiyotda gumanizmning rivojlanishi Italiya shoiri Franchesko Petrarka adabiyotda gumanizmning otasi hisoblanadi. U birinchi bo‘lib “Qo‘shiq va zafar”, “Mening sirli kitobim va muqaddas zaminga yo‘l” asarlarida insonning ahamiyatini ta’kidlagan. O'rta asrlarning gumanist yozuvchilariga misol sifatida Dante, Aligyeri, Jovanni Bokkachcho ham misol bo'la oladi. Keyinchalik insonparvarlik g'oyalari turli yo'nalishlarda rivojlana boshladi. Ateistik gumanizm, kommunistik insonparvarlik, me’yoriy insonparvarlik, diniy gumanizm va boshqalar qanday tushunchalar paydo bo‘lganligi.
Zamonaviy gumanizm miloddan avvalgi 1-ming yillikda boshlangan uzoq, ko'p asrlik tarixiy evolyutsiyani bosib o'tdi va 15-asrda Uyg'onish davrining gullab-yashnashi davrida u o'zining birinchi konseptual ifodasini oldi. Uyg'onish davri qadimgi davrlarda mavjud bo'lgan antropotsentrizm g'oyasini oldi. Qadimgi yunon faylasufi Protagorning "Inson hamma narsaning o'lchovidir" tamoyili boy falsafiy, axloqiy va estetik mazmun bilan to'ldirilgan. Uyg'onish davrining buyuk aqllari: Petrarka, Alberti, Ficino, Piko della Mirandola va boshqalar bu g'oyani o'z davri talablariga moslashtirganlar. Uyg'onish davri gumanizmi insonparvarlik rivojining birinchi bosqichi bo'ldi: aynan shu tarixiy davrda u o'sha davr odamlarining ijtimoiy ongida inqilob qilgan qarashlarning yaxlit tizimi sifatida birinchi marta paydo bo'ldi.
Uyg'onish davri butun insonparvarlik etikasining asosiy tamoyili insonning yuksak taqdiri, uning qadr-qimmati haqidagi ta'limot edi. Shunga qaramay, uning o'z chegaralari bor edi - Uyg'onish davri gumanizmining o'ziga xos belgilari uning elitizmi va yevrosentrizmi edi. Odamlarning umumiyligi va qadr-qimmatini tasdiqlash bugungi kundagidan kam bo'lmagan dolzarb vazifadir1. Biroq, bugungi kun haqiqatida "inson" va "evropalik" ("G'arbiy") tushunchalarining o'ziga xosligi haqidagi g'oya asosli tanqidga duchor bo'lishi kerak.
Zamonaviylik davrida "gumanizm" tushunchasi haqidagi munozarani daniyalik olim Gabriel Sibbern (1824-1903) "Gumanizm haqida" (1859) kitobida boshlagan.
Britaniyalik olim Jon MakKinnon Robertson (1856-1933) “Zamonaviy gumanistlar” asarida, ingliz faylasufi Ferdinand Kanning Skott Shiller (1864-1937) “Gumanizm: falsafiy ocherklar” (1903) va “Gumanizmni o‘rganish” (1907) va boshqalar. Gumanistik harakatning rivojlanishi va kuchayishi, dunyoga mashhur tabiatshunos olimlar, faylasuflar va tarixchilarning bu sohaga jalb etilishi bilan “gumanizm” atamasi talqinning yangi qirralarini egalladi.
Aytish kerakki, insonparvarlik g'oyalari uzoq vaqt davomida vaqti-vaqti bilan "qayta jonlantirilgan" va yangilanib, rivojlanishda davom etgan, ammo falsafiy, aniqrog'i, dunyoqarash tushunchasi doirasida. Birinchi marta insonparvarlik g'oyasi va ijtimoiy siyosatning "sintezi" ni amalga oshirishga urinish XX asrda, Ikkinchi Jahon urushidan ko'p o'tmay amalga oshirildi.
1946 yilda ingliz biologi va evolyutsionisti, taniqli jamoat arbobi, YUNESKOning birinchi direktori va Butunjahon tabiat fondi asoschisi Julian Guksli “YUNESKOning falsafasi va maqsadi” maqolasini yozdi. Ilmiy sezgi uni YuNESKOni xalqaro tashkilot sifatida muayyan falsafiy maktablar bilan bog‘lab bo‘lmasligini tushunishga olib keldi - uning faoliyatining asosi dunyo xalqlarini do‘stlik rishtalari orqali birlashtirish istagiga asoslangan universal, universal g‘oya bo‘lishi kerak. jahon taraqqiyoti jarayonida barcha madaniyatlarning teng darajada qadriyat va ahamiyatini tan olish.
Ammo Xaksli o'z vaqtidan oldinda edi. 1946 yil YUNESKOning birinchi Bosh konferensiyasida uning neogumanistik falsafani asosiy tushuncha sifatida qabul qilish haqidagi taklifi rad etildi.
Faqat o'ttiz yil o'tgach, Xakslining g'oyalari Rim klubining ishlarida yangi turtki va rivojlanishga ega bo'ldi, uning ma'ruzalarida global muammolar va insoniyatning keyingi rivojlanishi masalalari uning gumanistik maqsadlari, ongidagi o'zgarishlarga bevosita bog'liq edi. , axloq2.
Albatta, shuni ta'kidlash kerakki, neo-gumanistik paradigmaning ahamiyati va qadr-qimmati bugungi kunda shunchaki ravshan. Va, masalan, YUNESKO Bosh direktori K. Matsuura (1999-2009) haqli ravishda Tashkilot oldidagi eng muhim vazifalardan biri yaqin o'n yilliklarda "globallashuvni insonparvarlashtirish" istagi bo'lishini ta'kidladi.
Biroq, YUNESKOning yangi insonparvarlik kontseptsiyasini tushunish yo'lidagi birinchi haqiqatan ham o'z vaqtida qo'yilgan qadami YUNESKOning hozirgi Bosh direktori I.Bokovaning "XXI asrda yangi gumanizm" mavzusidagi asosiy nutqi bo'ldi. Uning ustuvor yo‘nalishlaridan biri I.Bokova yangi gumanizmni qabul qilishni yo‘naltiruvchi konsepsiya sifatida ko‘radi, uning o‘ziga xos xususiyati YUNESKOning aksariyat an’anaviy faoliyatiga yondashuvlarni yangilash bo‘ladi: “Madaniy xilma-xillik va madaniyatlararo muloqotni yaratishda ishtirok etadi. globalni mahalliy bilan uyg'unlashtiradigan yangi insonparvarlik va uning asosida biz dunyoni yangi shaklda quramiz. Men uchun insonparvarlik – bag‘rikenglik, bilim va madaniy rang-baranglikka intilish... Gumanist bo‘lish – ajdodlar meros qilib qoldirgan an’anani zamonaviylik talablari bilan uyg‘unlashtira olish demakdir. Bu Shimol va Janub, Sharq va G‘arb o‘rtasida ko‘prik qurish, umumiy muammolarimizni hal qilish uchun insoniyat jamiyatini mustahkamlash demakdir”3.
YuNESKO dunyoning yetakchi gumanitar forumi sifatida o‘zining kundalik faoliyatida yangi insonparvarlik g‘oyalarini hayotga tatbiq etishda juda jiddiy salohiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlaymiz.
2009-yil oktabr oyida Frantsiyada I.Bokova bilan birinchi uchrashuvimni katta iliqlik bilan eslayman, keyin u endigina Bosh direktor etib saylangan edi. Qiziqarli suhbat chog‘ida Federal agentlik* (*MDH, xorijdagi vatandoshlar va Xalqaro gumanitar hamkorlik bo‘yicha federal agentlik (Rossotrudnichestvo)) o‘rtasida samarali muloqotni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha muhim umumiy mavzular muhokama qilindi.
YuNESKOning tegishli tuzilmalari. Xususan, tsivilizatsiyalar muloqoti va bag‘rikenglik, insoniyat madaniy merosi yo‘q qilinishining oldini olish, barqaror rivojlanish omili sifatida ta’lim sifati va qulayligini oshirish kabi muhim yo‘nalishlarda hamkorlik qilish mumkinligi belgilab olindi.
Shundan so‘ng I.Bokova YUNESKO faoliyatini hayot, iqtisodiyot va ilm-fan bilan haqiqiy aloqadorlikka yo‘naltirish niyatini bildirdi. Uning fikricha, fundamental fanlar YUNESKO ishida “odamlarga, barqaror rivojlanishga va innovatsiyalarni kengaytirishga xizmat qilishi kerak bo‘lgan” muhim bo‘g‘inga aylanishi mumkin. YUNESKOning yangi Bosh direktorining tashabbuslarini olqishlar ekan, u Tinchlik va madaniyatlar o‘rtasidagi muloqot bo‘yicha yuqori darajali guruh tuzganini, Sivilizatsiyalar alyansi xalqaro tashabbusi bilan hamkorlikni kengaytirishga e’tibor qaratganini ta’kidlash joiz.