Mo’g’ul va Xitoy tillaridagi yozma manbalarda O’rta Osiyo

2)Xorazmshohlar va Xurosonning mo‘g‘ul hukmdorlari davridagi (1258-yilgacha) tarixi,

3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek, Ismoiliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ismoiliylar davlati (1090-1258 yy.) tarixi. Ismoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan Ismoiliylarning ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan Hasan Sabohning (taxminan 1055-1124 yy.) hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida yozilgan.

O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun “Tarixi jahonkushoy”ning I-II qismlari alohida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshohlar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha yetib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g‘avorib al-g‘aroib” (“Imtihonni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome’ ul-ulum” (“Ilmlar majmuasi”) kitoblari asosida yozilgan. Movarounnahr va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, Mo‘g‘uliston haqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan sayohatlari vaqtida to‘plangan ma’lumotlar asosida yozilgan.

“Tarixi jahonkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muhammadxon Qazviniy tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning to‘la inglizcha va turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor.

“Jome’ ut-tavorix”

“Jome’ ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashhur qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin Fazlulloh ibn Imoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari ham o‘z zamonining o‘qimishli kishilaridan bo‘lgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut qal’asida Ismoiliylar xizmatida bo‘lgan, so‘ng mo‘g‘ullar tarafiga o‘tib ketgan. Otasi Imoduddavla Abulxayr o‘rta hol kishi bo‘lib, Hamadonda tabibchilik bilan kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u yerda ham o‘z kasbi bilan shug‘ullangan.

Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug‘ilgan. Yoshligidan yaxshi o‘qib, ota kasbidan tashqari, ko‘pgina ilmlarni – ilohiyot, tabiiy fanlar, mumtoz adabiyot, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan.

Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi bo‘lib xizmat qilgan, keyincha G‘ozonxon (1295-1304 yy.) va O‘ljoytuxon (1304-1317 yy.)lar vaziri bo‘lgan. Ushbu xonlarning homiyligi, ayniqsa o‘zining tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qo‘lida edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) o‘z davrining eng badavlat va nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 80 000 gektar hosildor yer-suvi, bog‘lari, o‘nlab hammomlari, karvonsaroylari, hunarmandchilik va savdo do‘konlari, yaylovlarda esa 250 000 qo‘yi, 30 000 yilqisi, 10 000 tuyasi bo‘lgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bo‘lgan. Uning ko‘p sonli o‘g‘illari, 16 nafar Bag‘dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, Isfahon, Fors, Xuziston, Kirmon va Domg‘on vilochtlarining hokimi edilar.

Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bo‘lgan ko‘chmanchi turk-mo‘g‘ul katta yer egalaridan farqli o‘laroq, o‘troqlik hamda markaziy davlat muassasini mustahkamlash tarafdori edi. Uning G‘ozonxon davrida o‘tkazgan ma’muriy va moliyaviy islohotlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin elxoniylar saroyida hukm surgan fitna qurboni bo‘ldi. Endigina taxtga o‘tqazilgan Abu Sa’idxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil o‘tgach, u O‘ljoytuxonni zaharlab o‘ldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. O‘shanda uning Tabrizdagi 600 000 jild kitobga ega boy kutubxonasi ham talon-taroj qilindi.

Rashiduddin tarixda o‘zining yirik asarlari bilan ham nom qoldirdi. Ilohiyot ilmining ayrim masalalariga bag‘ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” (“Rashiduddinning majmualari”), tabiyotga oid “Al-osor va-l-ihya”(“Tirik narsalarning qoldiqlari”), “Bayon al-haqoiq” (“Haqiqatlar bayoni”), qurilish masalalariga bag‘ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib va asil narsalar”) va nihoyat, jahon tarixini o‘x ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar jumlasidandir.

Olimning bizning zamonamizgacha to‘la yetib kelgan birdan-bir asari ana shu “Jome ut-tavorix” bo‘lib, u o‘rta asr tarixnavisligining o‘ziga xos noyob asari hisoblanadi. Bu kitob o‘rta asr Sharq tarixchiligida yangi an’anani boshlab bergan asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G‘arb mamlakatlari, Xitoy hamda Hindiston tarixini ham yoritishga intilgan, Sharq mamlakatlari tarixini umum jahon tarixining bir qismi, deb hisoblangan.

“Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G‘ozonxonning topshirig‘i bilan yozilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mo‘g‘ullar va ular asos solgan davlatlar Ulug‘ yurt ya’ni Mo‘g‘uliston, Elxoniylar davlati hamda mo‘g‘ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiyo va Yaqin hamda O‘rta Sharq mamlakatlari xalqlarining mo‘g‘ul istolchisigacha bo‘lgan qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiyotdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan G‘aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar, Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Yer kurrasi hamda yetti iqlim mamlakatlarining geografik holati. Afsuski, asarning so‘nggi, uchinchi qismi saqlanmagan. Qo‘lyozma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtlarda yo‘qolgan bo‘lishi mumkin.

Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mo‘g‘ul xalqlarining Chingizxonga qadar kechgan tarixi Mahmud Koshg‘ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanayotgan “Oltin daftar”, Chingizxon va uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mo‘g‘ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini yaxshi bilgan kishilar, Po‘lod, Chjen-syan, G‘ozonxon va boshqalarning og‘zaki axborotlari, G‘arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari o‘sha vaqtlarda Eronga kelib qolgan fransiyalik ikki katolik rohib, ikki xitoylik olim va kashmirlik rohibning ishtirokida yozilgan. To‘plangan ma’lumotlarni tartibga solish ishlarini muallifning yordamchilari Abdulla Koshoniy hamda Ahmad Buxoriylar bajarganlar.

“Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mo‘g‘ul xalqlari tarixini o‘z ichiga olgan qismi Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Kitobning O‘rta Osiyo, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid qismlari ham benihoyatda qimmatlidir.

Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan (1941 y.), I.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, fransuz hamda nemis tillariga tarjima qilingan va forscha matni, so‘z boshi bilan chop qilingan. Uning o‘zbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan Ko‘chkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig‘i bilan Muhammad Ali ibn Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu tarjimaning noyob qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami ostida saqlanmoqda. Ikkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shahrida Solur bob ibn Qul Ali tarafidan Urganch hokimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug‘i bilan bajarilgan bo‘lib, uning qo‘lyozma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar Akademiyasining Til va adabiyot institutida saqlanadi.

“Jome ut-tavorix” asarining to‘la ruscha tarjimasi 7 nafar mo‘tabar qo‘lyozmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan.

Adabiyotlar:

1. 
   «Istoriya O`zbеkskoy SSR» 4 tomlik, «Toshkеnt», «Fan», 1965 y.
   
2. 
   Mirzaboеv A.Ya. «Sovеto` O`zbеkistana v godo` Vеlikoy Otеchеstvеnnoy voyno`». T., «Fan», 1985 y.
   
3. 
   Urushdan kеyingi davr bo`yicha F.Burlatskiyning «Xrushyov» Siyosiy portrеtga chizgilar maqolasini tavsiya qilaman.
   
4. 
   «Litеraturnaya gazеta» 1988 yil 24 fеvral Fyodor Burlatskiy «Brеjnеv i kruhеniе ottеpеli».