Модулнинг ўқув-услубий мажмуаси Олий ва ўрта махсус таълим

 
4. Комил инсон шахсини тарбиялашда жамоанинг роли ва аҳамияти 
Оъқувчининг ривожланиши муҳим жараён саналади. Бизга маълумки, 
ҳёти давомида инсон жисмоний ва психик томондан ўзгариб боради, лекин 
ўқувчилик ва ўсмирлик даврида ривожланиш ниҳоятда кучли бўлади. Ўқувчи 
манбаси шу йилларда ҳам жисмоний, ҳам психик жиҳатдан ўсиши ўзгариши 
шахс сифатида камолга йетади. Бунда берилаётган тарбия мақсадга мувофиқ 
таъсир этиши натижасида ўқувчи жамият аъзоси сифатида камол топиб, 
мураккаб ижтимоий муносабатлар системасида ўзига муносиб ўрин 
эгаллайди. Шахснинг фазилатларини тўғри аниқлаш ва бехато баҳолаш учун 
уни турли муносабатлар доирасида, турли вазиятларда кузатиб кўриш лозим. 
Ана шундагина шахснинг ижтимоий хулқи, маънавий қиёфаси, инсоний 

---

89 
фазилатлари рўёбга чиқади. Демак, шахсни ривожлантириш вазифасини 
тўғри ҳал қилиш учун унинг хулқига таъсир этувчи омилларни, бу 
омилларнинг табиатини, шахснинг хусусиятини яхши билмоқ керак.
Ўқувчининг камолотига, руҳиятига, феъл-атвори шаклланишига қуйидаги 
омиллар таъсир этади: биологик омил, ижтимоий омил ва тарбия.
Ўрта Осиё мутафаккирларидан Форобий, Абу Али Ибн Синолар ҳам 
инсон тарбиясига таъсир этадиган омиллар аҳамиятига эътибор бериб 
келганлар Форобий инсон камолотида таълим-тарбиянинг муҳимлигини 
таъкидлаб: «муносиб инсон» бўлиши учун одамда икки имконият: таълим ва 
тарбия олиш имконияти бор. Таълим олиш орқали назарий камолотга 
эришилади, тарбия эса, бу кишилар билан мулоқотда ахлоқий қадр-қимматни 
ва амалий фаолиятни яширишга олиб борадиган йўлдир, дейди. Абу Али Ибн 
Сино этика ва ахлоқий тарбия масалаларини фалсафий педагогик асосда 
ёритиб беришда ёрдам берди. У айниқса, оила тарбиясида ота-онанинг 
ўрнига алоҳида тўхталиб: Ўқувчи туғилгач, аввало, ота унга яхши ном 
қўйиши, сўнгра эса уни яхшилаб тарбия қилиши керак. Агар оилада 
тарбиянинг яхши усулларидан фойдаланилса оила бахтли бўлади, деган 
фикрни илгари суради.
Ўқувчи шахсининг ривожланишига, камол топишига ирсият, муҳит ва 
тарбия каби (таъсирлар) омиллар таъсир этади. Ўқувчи шахсининг 
ривожланишига наслнинг таъсири деганда, ота-оналарга ўхшашликни 
ифодаловчи биологик белгиларни такрорланишини тушунмоқ керак. Ҳар бир 
ўқувчи ота-онасидан мерос шаклида баъзи биологик сифатларга (тананинг 
тузилиши, сочнинг, кўзнинг, терисининг ранги, бўй-басти ва бошқалар) эга 
бўлган ҳолда дунёга келади. Буларнинг барчаси жисмоний хусусиятларга 
киради. Булардан ташқари, олий асаб тизими фаолиятининг хусусиятлари 
ҳам туғма ўтади. Бу эса физиологик хусусият ҳисобланади.
Инсон камолотига таъсир этадиган омиллардан яна бири бу муҳитдир. 
Муҳит деганда кишига стихияли таъсир этадиган ташқи воқеалар мажмуаси 
тушунилади. Бунга табIIй муҳит, ижтимоий муҳит, оила муҳити киради. 
Шулар билан бирга, муҳит-оила шароити ҳам катта таъсир кучига эга. Чунки 
ўқувчи кўз очиб ота-онасини, қариндош-уруғини кўради. Ўқувчи камолотида 
ижтимоий муҳит бўлиб ҳисобланади. Чунки бу йерда ишлаб чиқиш 
муносабатлари ва уларни тартибга солиб турадиган ижтимоий қонун-
қоидалар алоҳида таъсир қилади. Бу хил муносабат натижасида одам 
ўқувчиси ҳаётда тажриба ва билимларни эгаллайди. Инсон камолотида 
ижтимоий муҳитнинг таъсири турли тарихий даврда турлича бўлади, турли 
сотсиал гуруҳларга ҳам турлича таъсир этади.

---

90