Modul. Pedagog mas’uliyati va moslashuvchanligi

---

Modul. Pedagog mas’uliyati va moslashuvchanligi
4.1.1-qism Mavzu: Pedagogning mas’uliyati va moslashuvchanlik psixologiyasi 
REJA 
1.Pedagogik faoliyatning o‘ziga xosligi 
2. Pedagogik jarayonda burch hissi 
Pedagogik faoliyat-ta’lim va tarbiya orqali ijtimoiy-madaniy tajribani berishga 
yo‘naltirilgan kasbiy faoliyat turidir. Bu faoliyat ta’lim standartlari, o‘quv rejalari, 
dasturlari bilan belgilanadi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat har doim, bolani jarayonlarga moslashuv va 
ijtimoiylashuvini ta’minlab,jamiyatga integratsiya jarayoida yuzaga keladigan 
muamolarini hal etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Shuning uchun ham pedagogika fanning asosiy vazifasi shaxsni barkamol inson 
qilib tarbiyalash, kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish, aqliy, amaliy imkoniyatlarini 
ro‘yobga chiqarish hamda intellektual jihatdan rivojlanishini ta’minlash uchun 
tarbiyaviy-didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. 

Xo‘sh, uning uchun o‘qituvchi shaxsi qanday bo‘ lishi kerak? Unga qanchalik 
ma’suliyat yuklanadi?
Birinchidan, pedagog jamiyatning fuqarosi sifatida o‘z mavqei va faol o‘rnini 
o‘quvchilarga namoyish eta olishi lozim. Xususan, uning jamiyat va o‘z
jamoasidagi o‘rni, tanlagan kasbi, o‘qitayotgan predmeti bo‘yicha chuqur bilimga 
ega bo‘lishi, talab va qoidalarga amal qilishi, me’yor va qonunlarni hurmat qilishi 
kerak.
Ikkinchidan pedagogning e’tiqodi va bilimdonligi uning yangi bilimlar, 
yangiliklar va o‘zi tanlagan sohasidagi yangililarga nisbatan qalban ochiqligida, 
innovatsion ruxning borligida namoyon bo‘ladi, aynan pedagog o‘zi xizmat 
qilayotgan jamiyat a’zolaridan yangiliklar xususida sira ortda qolmasligi, doimo 

---

oldinda ildam bo‘lishi va bundan shaxsan rag’bat olayotganligini sezdira olishi 
kerak 
Uchinchidan, yangicha dunyoqarash va islohotlar davrida agar pedagog o‘zidagi
ichki tormozlarni, stereotiplarni bartaraf eta olmasa va buni o‘quvchilar sezib 
qolsalar, uning berayotgan bilimiga ishonmaydilar, istiqbolni tasavvur qilishda 
pedagog yoshlardan ortda qolmasliklari kerak.
To‘rtinchidan, e’tiqodli va bilimdon pedagog o‘ziga xos fikrlash tarzi bilan 
ajralib tura olishi shart. Chunki, yoshlar shunday noyob, qaytarilmas, andozasiz 
fikrlash sharoitidagina mustaqil fikrlashga o‘rganadi va fanni boshqa fanlardan 
ajrata oladilar.
Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan. 
Uning bilimdonlik darajasi masalasi ham o‘ta muhim.

Ijtimoiy psixologiyada pedagog bilimdonligining 3 turi ajratiladi:
Ijtimoiy bilimdonlik - Dars mobaynida auditoriya bilan samarali o‘zaro 
muomala shaklini tashkil eta olish, yoshlar bilan til topishish va sog’lom ma’naviy 
muhitni hosil qila olish qobiliyati. 
Uslubiy bilimdonlik- Barcha bilimlarni, ko‘rgan-kechirganlarni yoshlarga 
tushunarli, ravon tilda yetkaza olishi, ta’lim texnologiyasi va metodlaridan 
boxabarlik qobiliyati.
- Professional bilimdonlik О‘z fanini va predmeti sohasi bo‘yicha chuqur va har 
tomonlama mukammal bilimlariga ega bo‘la olishi, o‘z ustida ishlash qobiliyati.
Amaliyotda eng obro‘li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda insoniy bilimdonlik 
sohiblari bo‘lishganligini kuzatamiz.
Bulardan tashqari pedagogda burch va mas uliyat xissi yuqori darajada 
shakllangan bo‘lishi lozim
Pedagogik jarayonda burch hissi

---

Burch – kishining biror shaxs, oila, jamoa, el-yurt, Vatan oldidagi majburiyatini 
anglatuvchi axloqiy tushuncha. Burchda ob’ektiv munosabatlar ifodalanadi. Ya’ni, 
u jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va axloqiy negizlari bilan belgilanib, imon-e’tiqod, 
onglilik, halollik, vijdon kabi tushunchalar bilan chambarchas bog’liq bo‘ladi
Aynan mehnat faoliyati mobaynida burch xissi ham shakllanib boradi 
Mehnat inson hayotining asosi bo‘lib, insonning mehnatga bo‘lgan hissiy 
munosabati yuksak hislar orasida muhim o‘rinni egallaydi, Mehnat 
faoliyatida shaxs:
1. Biror maqsadni anglaydi.
2. Uni e’tirof qiladi yoki inkor etadi.
3. Maqsadga erishish yo‘llarini baholaydi.
4. Uni tadbiq etish usullari va qurol vositalarini ma’qullaydi yoki 
ma’qullamaydi. 
5. Ularning tanlanganligiga shubhalanadi.
6. Inson muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradi va hokazo.
Shu bilan birga odam o‘zining ijtimoiy burchlari nimalardan iborat ekanligini 
bilib va tushunibgina qolmay, balki ularni bajarish zarurligini ichdan his qilib 
qayg’uradi. Kishilar hayoti va faoliyatida o‘zaro yordamlashish, hamjihatlik, intilish 
va manfaatlar birligiga asoslangan o‘rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. Va asta 
sekin jarayonlarga moslashuv xissi ham paydo bo‘ladi.
Bugungi globallashuv va siyosiy qarashlar o‘zgarayotgan bir paytda yangi 
davrning kuchli islohotchisi sifatida 
maydonga chiqqan Prezidentimiz 
SH.M.Mirziyoev boshchiligida jamiyat va davlat taraqqiyotining yangi bosqichiga 
o‘tishimiz, ortda qolgan yaqin tariximizdagi yutuqlardan, yo‘l qo‘yilgan 
xatolarimizdan xulosa chiqarib, davr talabidan kelib chiqib fikr yuritishimiz lozim. 
Buning uchun esa barchamizda kuchli mas’uliyat hissi bo‘lishligi talab etiladi.

---

Zotan, «Mas’uliyat hissi yuqori bo‘lgan insonlargina boshqa barcha his-
tuyg’ularini o‘ziga va jamiyatga foyda keltiradigan darajada boshqara oladi» degan 
falsafiy qarashlarning real hayotimizdagi o‘rni beqiyosdir.
Bugungi globallashuv va siyosiy qarashlar o‘zgarayotgan bir paytda yangi 
davrning kuchli islohotchisi sifatida 
maydonga chiqqan Prezidentimiz 
SH.M.Mirziyoev boshchiligida jamiyat va davlat taraqqiyotining yangi bosqichiga 
o‘tishimiz, ortda qolgan yaqin tariximizdagi yutuqlardan, yo‘l qo‘yilgan 
xatolarimizdan xulosa chiqarib, davr talabidan kelib chiqib fikr yuritishimiz lozim. 
Buning uchun esa barchamizda kuchli mas’uliyat hissi bo‘lishligi talab etiladi.
Demak, «Buyuk ishlar bo‘lmaydi, aksincha ulkan muhabbat va mas’uliyat bilan 
qilinib, buyuklikka chorlaydigan mayda ishlar bo‘ladi», deganlaridek har bir ishga 
muhabbat va mas’uliyat bilan yondashar ekanmiz, farzandlar, ota-onalardan, ustoz-
shogirdlardan o‘rnak olib, mamlakatimizning buyuklik sari borayotgan yo‘lining 
yetakchilari va davomchilariga aylanaylik. Buning uchun esa o‘zimiz, oilamiz, 
mahallamiz, jamoamizda mas’luiyat muhiti hukm surmog’i va har bir ishga jiddiy 
yondashuvimiz lozim
Xulosa o’rnida, yozuvchi Robin SHarmaning quyidagi so’zlarini keltirib o’tishni 
joiz deb bildim: «O’zingga nisbatan mas’uliyatli va talabchan bo’lsang hayot senga 
nisbatan muloyim bo’ladi, aksincha irmoqlarda suv oqimi bo’yicha suzayotgan 
xazon kabi qarama-qarshiliklarsiz yengil-elpi yashasang hayot senga qahrli bo’ladi». 
Ma’lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum shakllari taraqqiyotiga qarab 
o‘zgaradi. Sh bois o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun inson harakat qiladi va anashu 
harakatlari yordami bilan muhitga moslashadi va undan o‘z ehtiyojlari uchun 
foydalanadi. Lekin shu bilan birga odam muhitni o‘z ehtiyojlariga muvofiqlashtirib 
o‘zgartiradi, qayta quradi va o‘ziga moslashtiradi.
Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, o‘z 
ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, 
balki ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan iboratki, odam oldindan biron-bir 

---

maqsadni ko‘zlab harakat qiladi, shu maqsadga yetishish uchun yordam bera 
oladigan vositali yo‘l va usullarni oldindan qidirib topadi, to‘sqinlik va 
qiyinchiliklarni yengish uchun ongli ravishda kuch- g‘ayratini ishlata soladi. 
Jumladan pedagoglarda ham bosqichma bosqich asta sekinlik bilan jarayonlarga, 
pedagogik faoliyatga moslashish holatlari kuzatiladi
Inson turli vaziyatlarga moslashish jarayonida albatta stress holoatlariga ham duch 
keladi
Organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi 
tezlashadi, qon aylanishi buziladi ya’ni maqsadga intilish uchun tayorgarlik 
ko‘rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaktsiyani organizmni 
moslashish tizimi deb ataladi.
Organizmni nerv-muskul reaktsiyalarining paydo bo‘lishi quyidagi bosqichlarda 
ya’ni - xavotirlik bosqichi; - moslashish bosqichi; - o‘ta charchash bosqichlarda 
amalga oshadi.
Xavotirlik 
bosqichida 
taloqning 
kichrayishi, 
oshqozonda 
o‘tkir 
yallig‘lanishning sodir bo‘lishi, buyrak tepasida likosidlarning kamayishi kuzatiladi. 
Shu bilan birga, ko‘z yoshlanishi, so‘lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta’siri 
kuchli bo‘lsa, bu bosqichda xavotirlik holati boshlanadi.
Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va 
to‘qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil 
organizmga kuchli ta’sir etsa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar ta’sir kuchli 
bo‘lsa, uchinchi bosqich boshlanadi. o‘ta charchash bosqichi bunda odatda organizm 
kasallanadi.
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, stress har doim ham zararli emas, ba’zan inson 
organizmiga yordam, ko‘mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib 
qolganda odam yashash uchun kurashish o‘z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, 
o‘zi bilmagan zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin Jems Lange va Kenon-
Bardlar tirik organizmning noqulay tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik 
muammosini o‘rganib chiqqan. G.Sel’eni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim 
stressni keltirib chiqaradi

---

Aynan pedagogik faoliyat davomida o‘qituvchi ozi ishlab turgan jamoaga , 
auditoriyaga, shuningdek, o‘quvchilar jamoasiga ham o‘zini moslashtira olishi 
kerak. Buning uchun esa u o‘zining aql zakovotini, kuchi va irodasini ishga
solib, turli xil vaziyatlarda hattoki noqulay vaziyatlarda ham o‘zini boshqara olish
imkoniyatiga ega bo‘lishi talab etiladi.
Ayniqsa ta’limda yuz berayjtgan yangicha yondoshuv va strategiyalarni qabul qila 
olish va ularni ammaliyotda qollay olish malakasiga ega bolishi kerak.
Bugungi kunda mustakil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning 
uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga 
ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda 
ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. 
Innovatsion pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv-tarbiya 
jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va 
takomillashuvi jarayonida har bir pedagog-o‘qituvchi o‘z kasbiy tayyorgarligini, 
pedagogik maxoratini rivojlantirib borishini talab etadi.
Ta’limning samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo‘lishini va 
yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga 
yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan va o‘z sohasidagi bilimlarni mustaxkam egallashdan 
tashqari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol uslublarni biladigan, 
ulardan o‘quv va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini 
biladigan o‘qituvchilar kerak.
Buning uchun barcha fan o‘quvchilarini pedagogik va axborot texnologiyalar, 
interfaol uslublar bilan qurollantirish hamda olgan bilimlarini o‘quv-tarbiyaviy 
mashg‘ulotlarda 
Demak, hozirgi zamonaviy pedagog har qanday vaziyatlarda ham o‘zini 
vaziyatlarga va yangi faoliyat jarayonlarga moslashtira olishi, o‘z ustida tinimsiz 
ishlashi talab etiladi. Chunki shiddat bilan kechayotgan jaxon miqyosidagi 
o‘zgarishlar oldida pedagog yangi ma’lumotlardan ortda qolishi mumkin emas. 
Ayniqsa o‘z o‘quvchilaridan oldinroqda qadam bosmas ekan u judayam tezlik bilan 

---

o‘z obro‘sini tushirib qo‘yishi va bu orqali bolani ta’limga bo‘lgan ishtiyoqini ham 
susaytirib qo‘yishi mumkin
Jamoani boshqarish va unda raxbarning o‘rni.
Jamoa so‘zi arabcha «jam’o» so‘zidan olingan bo‘lib, yig‘ilma, omma, birgalikdagi 
majlis, birlashma, guruh ma’nolarini anglatadi.

JAMOA BU NIMA?

Ijtimoiy foydali faoliyat asosida jipslashgan, umumiy faoliyatga ega, bir – 
birlarini yaxshi biladigan odamlar guruxi
Jamoada sog‘lom muhit yaratishda rahbarning o‘rni beqiyosdir.
Hozirgi zamonda rahbarning fazilati asosan uning dadilligidan, 
tashabbuskorligidan, bilimdonligidan, halol va va’dasiga vafodorligidan ma’lum
bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan hozirgi raxbarlar haqiqiy fazilat va xususiyatlarga
ega bo‘lishi uchun:

Keng siyosiy bilimga ega bo‘lish.

Pedagogik mahoratga ega bo‘lish

Kollektivning ishlarini qila oladigan va ularga nisbatan yaxshi muomalada 
bo‘lishi.

Ota – onalar va jamoatchilik o‘rtasida katta obro‘ e’tiborga ega bo‘lish.

Dunyoqarashi keng, ilmiy – metodik ilmga ega bo‘lish.

o‘z fanini yaxshi bilshni.

Izlanuvchan omilkor bo‘lish va yangiliklarga ijobiy munosabatda bo‘lish.

Muassasaning hamma sohalarini keng o‘rgangan bo‘lishi.

Ishga vijdonan munosabatda bo‘lishi.

Xo‘jalik masalalarni to‘g‘ri hal qiladigan bo‘lishi lozim.
Zamonaviy rahbarning o‘z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishi uchun quyidagilarga 
qat iy rioya qilishi zarur:

-Jamoa a’zolariga bergan va’dasini doim o‘z vaqtida bajarishi kerak;

-Mag‘rurlanib ketmaslik, jamoa o‘rtasida kamtar, o‘ziga ortiqcha baho 
bermasligi zarur;

---


-Faqat o‘zining nuqtai nazarini, fikrini o‘tkazish emas, o‘zgalarning ham fikri 
bilan hisoblashishi zarur;

-Hamkorlarning bilim va malakalarini, topqirlik qobiliyatini ham qadrlash 
lozim;

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, pedagogik jarayonda moslashuv jarayoni 
o‘zaro munosabatlar asosida shakllanadi. Demak, bu vaziyatda pedagogik 
muloqotning samarali usullaridan foydalanish o‘ta muhim masala 
hisoblanadi. Shuning uchun jamoada sog‘lom muhit bo‘lishi uchun shaxs 
muomila madaniyati va uni o‘zlashtirish sirlarini yaxshi egallagan bo‘lishi 
lozim.

Bularga D Kernegining quyidagi takliflarini berish mumkin: