|
Oʻzgacha madaniyat va maʼrifat
Rizoshoh davrida sanoat va yoʻl qurilishi bilan bir qatorda xalq maʼrifati, madaniyat va maishiy sohalarda ham bir qancha yuksak tadbirlar amalga oshirildi. 1934-yilda Tehron universiteti tashkil etilgan. Bundan tashqari Kerejda qishloq xoʻjaligi instituti, Tehronda pedagogika instituti tashkil etildi. Umuman olganda, 1938-yilda Erondagi barcha oliy o'quv yurtlarida bor-yo'g'i 4200 nafar talaba bor edi. Oʻquv yurtlari tarmogʻi mutlaqo talabga javob bermagan. Koʻplab maktablar chet elliklar qoʻlida edi. Shunday qilib, 1938-yilda 24 ta o'rta maktab amerikaliklar, fransuzlar va boshqalar qo'lida edi. Maktablarda ta'lim olish faqat yer egalari, burjuaziya va amaldorlarning farzandlari uchun imtiyoz edi. Keng xalq ommasi - dehqonlar va ishchilar asosan o'z farzandlarini maktabda o'qitish imkoniyatidan mahrum edilar. Oddiy xalq orasida savodli odamlar yoʻq edi. 1935-yilda hijobni majburiy olib tashlash to'g'risida farmon chiqarildi. Shohning buyrug'i bilan politsiya ko'chalarda hijob bilan paydo bo'lgan ayollarni ta'qib qildi. Xotin-qizlar oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga qabul qilinib, davlat muassasalariga ishga joylashtirila boshlandi. Aralash yaʼni ayollar va erkaklar maktablari tashkil etildi. Ammo ayollar hali ham saylov huquqidan mahrum edilar va ularning huquqlarini erkaklar bilan tenglashtirish masalasi ham ko'tarilmadi. Ayollar mehnati, yuqorida aytib o'tilganidek, erkaklarnikiga qaraganda ancha past haq to'langan. Rizoshoh oʻz mustabid hokimiyatini mustahkamlash maqsadida mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida ruhoniylarning taʼsirini cheklab qoʻydi. Ruhoniylar sud hokimiyatidan mahrum etildi. Ularning xalq ta’limi sohasidagi ta’siri ham susaydi. Ko‘p sonli maktablar ruhoniylar tasarrufidan chiqarilib, Maorif vazirligi tasarrufiga o‘tkazildi. Vaqf yerlari qisqardi. Ruhoniylarning bu choralarga qarshilik ko‘rsatishga urinishlari Rizoshohning qat’iy qarshiligiga uchradi. Hukumat ruhoniylarni ro'yxatga oldi, ba'zilarini vazifasidan mahrum qildi. Ruhoniy muxolifat rahbari Mudarris kabi ba'zi taniqli ulamolar hibsga olinib, qamoqxonada o'ldirildi. Natijada ruhoniylar Rizoshohga qarshi ochiq kurashni to‘xtatdilar.
Turkiyadagi kabi kiyim islohoti olib borildi va Yevropacha kiyinish joriy etildi. Dastlab, 1928-yilda an'anaviy forscha "Kulax" bosh kiyimini kiyish taqiqlandi, uning o'rniga pahlaviy shlyapa - "Kulaxe pahlaviy" joriy etildi. Keyin bu bosh kiyimni kiyish ham bekor qilindi. Buning o'rniga Yevropa bosh kiyimlari - davlat muassasalari xodimlari uchun shlyapalar va harbiylar uchun kepkalarni joriy etish buyurildi. Bu chora-tadbirlar Rizoshoh buyrug‘iga ko‘ra amalga oshirilib, qarshilik ko‘rsatganlarga qattiq chora ko‘rilgan. Masalan, 1936-yilda Mashhadda Rizoshohning buyrug'i bilan Imom Rizo masjidida shohning buyrug'iga qarshi norozilik paytida politsiya bir necha ming kishiga pulemyotdan o'q uzdi. Feodal unvonlari rasman bekor qilindi va turkiy model bo'yicha familiyalar joriy etildi. Bu tadbirlarning barchasi qizg'in millatchilik bayrog'i ostida o'tkazildi.
Eronning qadimgi buyukligini qayta tiklash, uning avvalgi qudrati va kuchini tiklash g'oyalari ilgari surildi. Rizoshohning yangi sulolasi uchun Pahlaviy nomining qabul qilinishi bu millatchilik to'lqini bilan bog'liq edi (ular Eron dunyodagi eng qudratli davlatlardan biri bo'lgan antik davrda Eronni boshqargan Parfiya sulolasi bilan bog'lashga harakat qilishdi). 1935-yilda Eron hukumatining Fors nomidagi rasmiy diplomatik yozishmalarni Eronga almashtirish to'g'risidagi qarori, bir qator shaharlar nomini o'zgartirish, xronologiya tizimining o'zgarishi (quyosh yiliga o'tish, oylarning eski eron nomlarini joriy etish) va boshqa voqealar . Eron hukumati tashabbusi bilan amalga oshirilgan fors tilidagi islohot ham millatchilikning yorqin tamg'asi bo'ldi. Bu islohot 1937-yilda tuzilgan Eron Fanlar Akademiyasi (Farxongʻiston) rahbarligida amalga oshirildi. Eronda anchadan beri qo‘llanilib kelinayotganrus tilidagi soʻzlar, tilning organik bir qismiga aylangan ko‘plab turkiy, arab va yevropacha so‘zlar zo‘rlik bilan olib tashlandi. Ularning oʻrniga yo koʻpdan beri unutilgan, to qoʻllanilmay qolgan qadimgi forscha, yoki sunʼiy ravishda oʻylab topilgan soʻzlar kiritildi. Bu tarzda amalga oshirilgan til islohoti keng xalq ommasining madaniy rivojlanishiga zarracha yordam bermadi. Rizoshohning ichki siyosatiga xos boʻlgan millatchilik uning Eronda istiqomat qiluvchi gʻayrieroniy xalqlar va qabilalarga nisbatan siyosatida ayniqsa yaqqol namoyon boʻldi. Eronda fors tilidan mutlaqo farq qiluvchi tillarda so‘zlashuvchi ko‘p sonli noeroniy qabilalar va millatlar mavjudligiga qaramay, Rizoshoh Eronda milliy ozchiliklar mavjudligini tan olmadi va bu qabilalar va millatlarning ko‘pini (barcha qabilalar) e’lon qildi. Islomga e'tiqod qiluvchi millatlar Eron millatiga mansub deb tan olindi. Faqat armanlar, yahudiylar va boshqa musulmon bo'lmagan xalqlar eronlik emas deb tan olindi. Rizoshoh milliy ozchiliklarni majburiy forslashtirishni amalga oshirdi. Koʻchmanchi qabilalarni oʻtroq hayotga majburan oʻtkazish va boshqa hududlarga joylashtirish siyosati ham shu maqsadni qisman koʻzlagan. Eronga mansub boʻlmagan qabilalar va millatlar yashaydigan hududlarda fors maktablari ochilib, taʼlim mahalliy aholi uchun tushunarsiz boʻlgan fors tilida olib borilgan. Sud ishlari ham fors tilida olib borilgan va hokazo. Majlisga saylovlar milliy shart-sharoit hisobga olinmagan holda o‘tkazildi. Milliy ozchiliklar majlisga oʻz vakillarini yuborish huquqiga ega emas edilar. Armanlar va yahudiylar bundan mustasno. Boshqaruv apparati, ayniqsa, fors boʻlmagan millatlar yashaydigan viloyat va tumanlardagi eng yuqori apparat, qoida tariqasida, Eronda hukmron xalq boʻlgan forslarning burjuaziyasi, amaldorlari va harbiylaridan iborat edi. Ular madaniyatni, urf-odatlarni qo'pol ravishda buzdilar va eronlik boʻlmagan xalqlar va qabilalarning milliy qadr-qimmati, shuningdek, tili, turmush tarzi, madaniyatini oyoq osti qildi. Shunday qilib, Rizoshoh Eron mulkdorlari va burjuaziya manfaatlarini ko'zlab, buyuk Eron shovinizmi siyosatini olib bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
