Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

Eron birinchi jahon urushi davrida
Eron tomonidan 1914-yil 1-noyabrda eʼlon qilingan betaraflikka qaramay, deyarli butun Birinchi jahon urushi davomida Eron hududi nemis-usmonli turk va ingliz-rus qoʻshinlari oʻrtasidagi jangovar harakatlar maydoniga aylandi. Turklar Eron bilan chegarani doimiy ravishda buzdilar. Ozarbayjon va uning gʻarbiy viloyatlarini va Urmiya shaharlari egallandi. 1915 yil iyun oyida turk qo’shinlari Eron Ozarbayjon hududidan butunlay chiqarib yuborildi. Britaniya piyoda askarlari bataloni 1915 yil boshida Britaniyaning Fors ko’rfazidagi rezidenti joylashgan Bushehr portiga tushdi. Qayd etilishicha, Britaniya Eron Arabistonida harbiy amaliyotlar o‘tkazgan. Undan maqsad Angliya-Fors neft kompaniyasiga tegishli konlar va neft quvurini himoya qilish bo‘lgan. Fevral oyi oʻrtalariga kelib Angliya-Hind piyoda va otliq qoʻshinlarining ikki mingga yaqin askari ( general Robinson qoʻmondonligida) allaqachon Ahvaz viloyatida edi.Usmonli qoʻshinlari Eronning janubi-gʻarbiy hududlariga bostirib kirdi. G’arbiy Eronda jahon urushining yangi fronti tashkil topdi. U yerda Rossiya va Angliyaning muntazam qo’shinlari Germaniyaning Kayzer generali qo’mondonligi ostidagi Usmonlilar armiyasiga qarshi chiqdilar. 1915- yil nemis harbiy agentlarining Erondagi katta faolligi va antiententina tashviqotining keng tarqalishi bilan ajralib turdi. Mamlakat tom ma’noda nemis zobitlari boshchiligidagi sabotaj guruhlari bilan to’lib-toshgan edi. Ularning silliq mashg’ulotlari mahalliy aholini tiklash va Erondagi Britaniya va Rossiya muassasalariga qurolli hujumlarda ishtirok etishi kerak bo’lgan qurolli otryadlarni shakllantirish edi. Ushbu qo’poruvchi guruhlarning harakatlanish yo’llari shunday hisoblab chiqilganki, mamlakatning ichki hududlaridagi barcha u yoki bu muhim aholi punktlari ularning faoliyat doirasiga kirardi. Ikki yirik nemis missiyasi ( Zutmaner va Seyler) Afg’oniston amiriga Angliyaga qarshi hujum qilish uchun Eron orqali Kobulga yuborildi. Tehronda Antantaga qarshi faol siyosiy va tashviqot ishlari Germaniya, Turkiya, Avstriya-Vengriya diplomatik vakolatxonalari rahbarlari va a’zolari tomonidan olib borildi. Bu faoliyatning asosiy tashkilotchilari va muvofiqlashtiruvchilari Germaniyaning Erondagi elchisi shahzoda Reys va harbiy attashe graf Kaunits edi. Shvetsiya zobitlari boshchiligidagi Eron jandarmeriyasining polklarida Germaniya katta muvaffaqiyatlarga erishdi. poytaxtning o’zida, Eron hukumati a’zolari va shohni Antantaga qarshi qaratilgan Germaniya va Turkiya bilan ittifoqchilikka ko’ndirish uchun ishlar amalga oshirildi. Ularning muvaffaqiyatiga birinchi navbatda nemis qurollarining jahon urushining Yevropa jabhalarida erishgan muvaffaqiyatlari, shuningdek, Gallipoli yarim orolida ingliz-fransuz ekspeditsiya kuchlarining mag’lubiyati haqidagi xabarlar yordam berdi. Germaniya Eronda go’yoki mustamlakachilik manfaatlariga ega bo’lmagan “uchinchi kuch” bayrog’i ostida harakat qildi. Eronda nemis qo’shinlarining yo’qligi Germaniya siyosatining “altruntik” maqsadlariga qo’shimcha dalil bo’ldi. Eron aholisining nemislarning mamlakatga kirib kelishiga xayrixohligi urush boshlanishi bilan Germaniyani Angliya va Rossiyadan “islomning qutqaruvchisi” sifatida uyushtirilgan targ’ibot natijasi edi. Nemis malaylari faoliyati, 1915-yilda Bandar-Bushehr, Sheroz, Kirmonshoh, Isfahon, Yazd va Kirmonda keng tarqaldi. Ularning ko’pchiligi Germaniyaning Erondagi rasmiy vakillari bo’lib, konsul yoki vitse-konsul lavozimlarida ishlagan. Eronda nemis maxfiy agentlari ham faollasha boshladi. Sabotaj ishining tashkilotchisi graf Kaunitz edi. Erondagi ingliz va rus qo’shinlariga qarshi harbiy harakatlarga umumiy rahbarlik Mesopotamiyadagi 6-usmonli qo’shinining qo’mondoni, sulton xizmatidagi nemis generali fon der Goltzga topshirildi. Eron hukumati va majlisi Germaniya-Avstriya-Turkiya blokini qoʻllab-quvvatlab, 1915-yilda Germaniya bilan yashirin shartnoma tuzib, moddiy va siyosiy yordam evaziga Eronning oʻz tomonida urushga kirishini koʻzda tutdi. Eronning janubiy va janubi-sharqiy qismida nemis otryadlari mavqelarining mustahkamlanishidan xavotirlangan Angliya 1916- yil boshida u yerga general Persi Sayks boshchiligidagi harbiy ekspeditsiyani yuborib, Kirmon, Sheroz, Yazd, boshqa shahar va viloyatlarni to’liq egallab oldi. Janubi-sharqiy Erondan nemis agentlarini quvib chiqardi. 1917-yilga kelib Eron deyarli toʻliq bosib olindi: mamlakatning butun shimoli, Isfaxongacha chor Rossiyasi, janubiy Eron-Angliya, turklar gʻarbiy viloyatlarning bir qismini, jumladan, Hamadonni ham bosib oldilar. Ammo 1916-yildayoq Antanta hukmronlik qila boshlagan edi. Tehronda Angliya va Rossiya tarafdorlaridan yangi vazirlar mahkamasi tuzildi. Bunga javoban nemis-usmonli agentligi o’z tomoniga o’tgan shved jandarmeriyasi bo’linmalari bilan Milliy mudofaa qo’mitasini tuzdilar. Turkiyaga qochgan bir qancha majlis deputatlari ko‘magida Luristonning sobiq gubernatori Nizom os-Saltana milliy mudofaa qoʻmitasiga boshchilik qildi. Biroq 1916-yil bahorida Isfahon va Kirmonshoh rus qoʻshinlari tomonidan qoʻlga kiritilgach, Erondagi deyarli barcha Usmoniylarni qoʻllab-quvvatlovchi kuchlar parchalanib ketdi. Rossiyada 1917 yil fevral inqilobi Eronda katta ishtiyoq bilan kutib olindi. Eron xalqi chet el qulligidan ozod bo‘lishga umid bog‘lagan. Biroq, bu umidlar oʻzini oqlamadi. Rossiyaning Muvaqqat hukumati 1907 va 1915 yillardagi qullik shartnomalarini bekor qilmadi. Rus qo’shinlarining asosiy qismi Rossiyaga olib ketildi, ammo Eron hali ham Angliyaga bo’ysunardi. Urushning oxiriga kelib misli ko’rilmagan darajaga etgan mamlakatdagi iqtisodiy vayronagarchilik Eronning Britaniyaga qaramligini yanada oshirdi. Ikki yil ketma-ket bir xil ekin ekish natijasida yuzaga kelgan ocharchilik, shuningdek, 1918 yilning kuziga kelib o‘n minglab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan gripp epidemiyasi vaziyatni yanada yomonlashtirdi.1917 yil oktabrdan keyin Angliya Rossiyaning urushdan chiqib ketishidan foydalanib, qulagan Rossiya imperiyasining janubiy hududlarini, sobiq Usmonlilar mulkining salmoqli qismini egallab olishga harakat qildi. Lord Kerzon va uning quroldoshlarining Hindistondan Misrgacha, Pomirdan Oʻrta er dengizi va Qizil dengizlargacha boʻlgan “Britaniya Yaqin Sharq imperiyasi”ni yaratish boʻyicha mashhur rejasi yana ilgari surildi. Britaniya Yaqin Sharq rejasi boʻyicha Fors ko’rfazi hududida siyosiy rezident lavozimini egallagan ser Persi Koksni 1918 yil bahorida Londonga chaqirdi va u yerda Yaqin Sharq boʻyicha taniqli mutaxassis Arnold Uilson bilan birgalikda Britaniyaning Eron va Mesopotamiyaga nisbatan yangi siyosatini ishlab chiqishda Tashqi ishlar vazirligi rahbarlariga yordam berdi. Birinchi jahon urushining oxiriga kelib, ingliz liberal rahbarlari Eronda yanada moslashuvchan siyosatni va to’g’ridan-to’g’ri imperiya kursini rad etishni yoqladilar. ¹³ Kerzon bunday rejani amalga oshirishning haqiqiy shartlarini ko’rib chiqdi. Kerzon 1918-yilda tuzilgan memorandumda o‘zining tashqi siyosat konsepsiyasini asoslab berdi.Uning fikricha, Angliyaning Eron va qo‘shni mamlakatlardagi siyosatini o‘zgartirishni taqozo etgan asosiy omil Yaqin va O‘rta Sharqda milliy ozodlik harakatining kuchayishi edi. Memorandumda Eron neftiga katta ahamiyat berildi. Hujjatning yakuniy qismida Kerzon shunday deb yozgan edi: “Va nihoyat, bizda Forsning janubi-g’arbiy qismida Britaniya dengiz floti uchun ishlaydigan va bizga bu yerda ustun mavqeni ta’minlaydigan ulkan neft konlari mavjud”. Kerzon rejasiga koʻra, Iroq ustidan protektorat oʻrnatilgandan soʻng Eronda Britaniyaning yangi siyosati Buyuk Britaniyaning Fors koʻrfazining neftga boy zonasida toʻliq hukmronligini taʼminlashdan iborat edi. Kerzon tomonidan ishlab chiqilgan rejani amalga oshirish uchun ingliz diplomatlari Vosug ud-Davlani Tehronda hokimiyatga qaytarish uchun juda ko’p harakat qildilar. Samsam as-Saltana kabineti iste’foga chiqqandan so’ng, 1918 yil 30 iyulda yangi kabinetni shakllantirish Vosug ud-Davlaga topshirildi. Yangi bosh vazir Eron aristokratiyasining 1905-1911-yillardagi konstitutsiyaviy inqilob davrida siyosiy maydonga chiqqan vakillaridan biri edi. Kerzon Vosug ud-davla “ingliz manfaatlariga doimo do’stona munosabatda bo’lganini” aytgan edi. 1918 yil 8-avgustda Vosug ud-Davla o’z kabineti a’zolarini Ahmadshoh bilan tanishtirdi. Dastlab, uning tarkibiga hukumat siyosatini Buyuk Britaniya manfaatlariga to’liq bo’ysundirishga qarshi chiqqan ba’zi siyosiy arboblar kiritilgan. Biroq, tez orada Vosug ud-Davla hukumatni qayta tuzdi: u tashqi ishlar va moliya vaziri lavozimlarini Qajar sulolasi vakillari Firuz Mirzo Nusret ud-davla va Akbar Mirzo Sarim ud-Davlaga topshirdi. Kerzonning so’zlariga ko’ra, Eron kelajagi Buyuk Britaniya bilan do’stona va ishonchli munosabatlar o’rnatilishiga bog’liq. Vazirlar mahkamasi tashkil etilgandan so’ng darhol Vosug ud-Davla Britaniya missiyasi va’da qilgan subsidiyani ola boshladi. 1918 yil oxirida Tehrondagi ingliz legatsiyasi Buyuk Britaniya va Eron o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi keng qamrovli bitim tuzish uchun Vosug ud-Davla, Firuz Mirzo va Sarim ud-davla bilan yashirin muzokaralar boshladi. 1919-yil 9-avgustda shartnoma imzolandi. Bu Buyuk Britaniyaga Eron iqtisodiy va siyosiy hayotining barcha sohalarida, shuningdek, qurolli kuchlar ustidan o’z nazoratini o’rnatish imkoniyatini berdi. Buyuk Britaniya oʻz instruktorlari rahbarligida Eronda yagona armiya tuzishni, maslahatchilari yordamida maʼmuriy va moliyaviy islohotlarni amalga oshirishni oʻz zimmasiga oldi. Eron jamoatchiligining vatanparvar qismi bu kelishuvni Eron ustidan Britaniya protektoratini o’rnatishga urinish sifatida darhol tan oldi.Kelishuv Tehron siyosiy doiralarida haqiqiy bo’ronga sabab bo’ldi. Bu kelishuv mamlakatning asosiy iqtisodiy markazi Tehron vakillari tomonidan keskin qoralandi. Poytaxtning nufuzli savdogarlar vakili Moin ot-Tojjar va Imom-jome (Tehron bosh masjidi imomi) kelishuv “mamlakat manfaatlariga zid” ekanini aytdi. Ular buni Eron mustaqilligiga jiddiy tahdid sifatida baholadilar. Shartnomaning tuzilishi Eronning shimoliy viloyatlarida antiimperialistik va demokratik harakatning kuchayishiga sabab bo’ldi. 1919-yilgi shartnomaning tuzilishi Yaqin va Oʻrta Sharqdagi ingliz-fransuz raqobatini yanada kuchaytirdi. Sovet rahbariyati yanada radikal pozitsiyani egalladi. 1919-yil 30-avgustda e’lon qilingan “Forsning mehnatkash dehqonlariga” maxsus murojaatida uni qullik deb ta’riflab, “bu qullikni amalga oshiruvchi ingliz-fors shartnomasini tan olmasligini” ta’kidladi. 1919-yil oktyabr oyining oxirida Tashqi ishlar vazirligining talabi bilan Ahmad Shoh Qojar Angliyaga keldi. Bundan oldinroq, sentabr oyida tashqi ishlar vaziri Firuz Mirzo Londonga kelgan edi. U Kerzon bilan uchrashuvi chog‘ida Vosug ud-davladan og‘zaki xabar bergan edi. Xabarda 1919-yildagi kelishuv shartlaridan tashqari, uning hukumatiga“katta foyda” keltirishi mumkin boʻlgan bir qator masalalarni ham muhokama qilish zarurligini bildirgandi. Eron hukumati 1917 yil dekabr oyida Sovet davlatini rasman tan olganini e’lon qildi. Petrograddagi muvaqqat ishlar vakili Asad Xon orqali Eron hukumati 1918 yil 17-yanvardagi notada “Rossiya Respublikasi hukumatiga Fors xalqi nomidan Forsga ko’rsatilgan adolatli harakati uchun minnatdorchilik bildirdi.” Nemislar bilan Brest-Litovsk sulhi tuzilgandan so’ng rus qo’shinlarining Erondan yakuniy olib chiqilishi 1918 yil 23-martda tugallandi. Eronda faqat nisbatan kichik otryadlar qoldi. Rus qo’shinlari Erondan olib chiqilgach, pozitsiyalar darhol ingliz qo’shinlari tomonidan ishg’ol qilindi. Sovet Rossiyasining Eronga nisbatan xayrixoh munosabatiga qaramay, hukumat inglizlar bosimi ostida va bolshevizm g’oyalaridan qo’rqib, Sovet hukumatining vaqtinchalik vakili N. Bravinni rasman tan olishdan bosh tortdi va u bilan rasmiy aloqalarni davom ettirmadi. Vosug ud-Davla hukumatining sherikligi bilan inglizlar nafaqat mamlakatning butun hududini, balki Ozarbayjonning Boku viloyatini ham egallab oldilar.
I.O. Kolomitsev Eronga “RSFSR hukumatining Fors xalqlariga murojaati”ni topshirdi. Bu chor hukumatining barcha huquqlari, imtiyozlari, qarzlaridan va rejimdan voz kechishini yana bir bor tasdiqladi. Kapitulyatsiyadan soʻng Eron chor hukumati va xususiy rus konsionerlariga tegishli boʻlgan barcha mol-mulki, chor Rossiyasi tomonidan qurilgan telegraf liniyalari, temir yoʻl va avtomobil yoʻllari, Anzaliydagi port inshootlari va boshqa barcha mol-mulklarni Rossiya oqshomi va Fors zayom bankiga oʻtkazdi.¹⁴