Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

Eron inqilobi (1905-1911) va birinchi jahon urushi davrida Eron.

1900-yilda Tehron va Eronning boshqa shaharlarida ocharchilik munosabati bilan tartibsizliklar yuz berdi. 1901- yil avgust oyida Tehronda yana tartibsizliklar bo’ldi. Tartibsizliklarga mamlakat manfaatlarini xorijliklarga sotishda ayblangan bosh vazir Amin as-Sultondan xalqning noroziligi, shuningdek, oziq-ovqat narxini oshirib yuborgan Belgiya bojxonachilari faoliyati sabab bo‘lgan. 1903-yilda Tabriz va boshqa shaharlarda bojxona kelishuvlari va yangi bojxona tarifiga xalq qarshi chiqdi. Ruhoniylar boshchiligidagi Tabriz aholisi shohdan bojxona kelishuvlarini bekor qilishni, Ozarbayjon bojxona mudiri, Belgiya primini quvib chiqarishni, pochta va telegrafning musulmon bo‘lmagan barcha xodimlarini ishdan bo‘shatishni talab qildilar.1903-1904-yillarda Eronda ocharchilik avj oldi. Shu sababli nonga chayqovchilik, nonning tarkibi buzilishi va hokazolar keng rivojlandi. Xalq gʻalla va goʻsht omborlarini, chayqovchilarga qarashli doʻkonlarni vayron qildi. Tehron va boshqa shaharlarda Bosh vazir Otabek A’zamga qarshi varaqalar tarqatildi. Uni o’zlashtirishda, poraxo’rlik va xorijiy kuchlarning agenti sifatida ochiq ayblashdi. Bu harakat bosimi ostida shoh Otabek A’zamni lavozimidan bo‘shatib, yana bir qizg‘in reaksioner Ayn-ud-davlani bosh vazir etib tayinladi. Ammo bosh vazirning bu almashishi shoh siyosati va mamlakatdagi vaziyatning o‘zgarishiga olib kelmadi.1905-yilda oʻz-oʻzidan xalq noroziligi tashkiliy koʻrinishga ega boʻla boshladi. Shimoliy Eron shaharlarida mujohidlarning (adolatli, inqilobiy ishi uchun kurashuvchilar) ommaviy inqilobiy tashkilotlari tuzila boshlandi. Bu tashkilotlarning ilk bor Eronning shimoliy tumanlarida paydo boʻlishi Rossiyadagi inqilobiy harakatning taʼsiri, shuningdek, Eronning bu hududlari iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan boʻlganligi bilan bogʻliq edi. Eronda ommaviy harakat 1905-yilgi rus inqilobidan keyin darhol boshlandi. Bunga bevosita sabab Kirmon va Tehrondagi voqealar edi. Kirmonda hokim buyrug’i bilan savdogarlar kaltaklangan. Tehronda Bosh vazir Ayn-ud-Dovlaning buyrug’iga binoan bir nechta savdogarlar qo’lga olinib, tovoniga tayoq bilan urilgan. Rasmiylarning bu harakatlari xalqning noroziligiga sabab bo’ldi. 1905-yil 13-dekabrida Tehron, Tabriz, Sheroz va boshqa shaharlarda norozilik namoyishlari va umumiy ish tashlashlar boʻldi. Bozorlar, doʻkonlar, ustaxonalar, savdo va umuman, barcha xoʻjalik faoliyati yopildi. Namoyishchilar bosh vazir, shohning qarindoshi bo’lgan reaksioner Ayn-ud-Dovlani davlat ishlarini boshqarishdan chetlatish, shuningdek, islohotlarni talab qilishdi. Namoyishlar juda shiddatli o’tdi. Tehron, Tabriz va boshqa shaharlarda ular to‘qnashuvlar bilan yakunlandi.⁸
Hukumat qo’zg’olonchilar talablarini bajarish va’dalariga qaramay, Shoh buning uchun hech qanday chora ko’rmadi. Noroziliklar askarlar Saidni (payg’ambarning avlodini) otib o’ldirganlarida yanada og’irlashdi. Barcha bozorlar, do‘konlar, ustaxonalar yana yopildi. Namoyishchilar banner o‘rniga o‘ldirilgan shahidning kiyimlarini ko‘tardilar. 12-iyul kuni kun bo‘yi davom etgan namoyishlar chog‘ida qo‘shinlar yana xalqqa qarata o‘q uzdi. Bunday vaziyatda shia diniy yetakchilari qat’iy harakat qilishdi. 15-iyul kuni oliy ruhoniylarning 200 nafar vakili Tehrondan Qumga jo’nab ketishdi. Qumga borgan ruhoniylar oʻz talablarini shohga taqdim etdi, unda bosh vazirni lavozimidan chetlashtirish to’g’risida ilgari surilgan fikrlar bilan bir qatorda, modernizatsiya qilinmagan Eron dunyosi uchun yangi va o’ta radikal talablar – konstitutsiya qabul qilish, majlis chaqirish, Xalq vakillik organi tuzish talab etildi. Savdo va ma’naviy elitaning qattiq bosimi sharoitida Shohi ilgari surilgan talablarni qabul qilishga majbur bo’ldi. 1906-yil yanvarda Muzaffariddin shoh “Adolatxona” tashkil etishni va’da qilgan farmon chiqardi. Biroq, talab bajarilmadi. Ish tashlashlar va namoyishlar mamlakatning ko’plab yirik shaharlarini qamrab oldi. Norozi tehronliklarning katta guruhi poytaxtdan ancha uzoqda joylashgan shialar tomonidan “muqaddas shahar” sifatida hurmat qilinadigan Qumga yo‘l oldi. Shoh majlis tashkil etish toʻgʻrisida yangi farmon chiqardi, uning tarkibiga aholining turli qatlamlari vakillari kirishi kerak edi. Bu farmon ham Tehron va Qumdagilarni qanoatlantirmadi. Yangi sadr-azam-Moshir ad- davla nomidan qo’shimcha farmon paydo bo’ldi. Unda majlis a’zolari xalq tomonidan saylanishi, uning faoliyati deputatlarning o‘zlari rahbarligida bo‘lishi aniq belgilab qo‘yilgan edi. Yangi farmon paydo boʻlgach, Qum hijrati qatnashchilari Tehronga qaytishdi. Shundan so‘ng ustaxonalar va do‘konlar ochildi. Bu voqealarning barchasida g‘ayrioddiy narsa shundaki, siyosiy islohot va erkinlashtirish harakatining markazi shoh va uning mutlaq hokimiyatini tashkil etgan shia ruhoniylari edi. Shoh 1906-yil 5-avgustda Konstitutsiyani joriy etish toʻgʻrisidagi farmonni qabul qildi va 9-sentabrda Majlisga saylov toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqladi. 1906-yil dekabrda Tehronda birinchi chaqiriq Majlis ish boshladi. Eron konstitutsiyaviy monarxiya deb e’lon qilindi. Konstitutsiyaning 16-moddasida “Davlat va oliy hokimiyat asoslarini mustahkamlash, shuningdek, mamlakatda ishlarni yuritish va davlat institutlarini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan” barcha asosiy qonunlar Majlis a’zolari tomonidan ma’qullanishi kerak edi. Konstitutsiyaga ko’ra, Eron gazetalari “Majlisning barcha munozaralarining borishini e’lon qilishlari mumkin, ammo ularni mazmunini o’zgartirmaslik yoki buzib tashlamaslik sharti bilan”. Majlisning ruxsatisiz hukumat imtiyozlar berish, xususiy kompaniyalar tashkil etishga rozilik berish huquqiga ega emas edi. Davlat ssudalari bo‘yicha ichki va tashqi shartnomalar faqat «Majlisning qarori va roziligi bilan» tuzilishi kerak edi. 1906-yil 30-dekabrda qabul qilingan konstitutsiya majlisga keng vakolatlar – budjet va barcha qonunlarni tasdiqlash, ularning bajarilishini nazorat qilish, har qanday xalqaro shartnomalarni tasdiqlash vakolatlarini berdi. Bu esa hokimiyatni siyosiy islohotlarni amalga oshirishga va mamlakatni boshqarish uslubini tubdan modernizatsiya qilishga majbur qildi. O’sha paytdagi ruhoniylar vakillari yevropaliklardan “oqilona” yangiliklarni olish zarurligini inkor etmadilar, balki ular dastlab Payg’ambarning amirlariga mos kelishi yoki muvofiqlashtirilishi kerakligini ta’kidladilar. Hukumatda muhim rol o’ynashga da’vo qilgan shia ruhoniylari konstitutsiyaviy monarxiya modelini qabul qildilar. Shohning o’zboshimchalik va qonunbuzarligi tobora kengayib bordi. Majlisning shakllanishi va uning faoliyatining boshlanishi Erondagi modernizatsiyaning g’ayrioddiy xususiyatini yana bir bor ta’kidladi. Shoh va uning atrofidagilar eski kayfiyatdagilarga murojaat qilib, majlis o‘tirgan Bahoriston saroyi yonidagi parlamentga qarshi mitinglarga minglab odamlarni to‘plab, bu “bobiylar yig‘ini va bid’atchilarning qal’asi”ni tarqatib yuborishga chaqirdilar. 1906-yil davomida majlis oʻz nizomini qabul qila olmadi va faqat Shoh farmoni asosida mavjud boʻldi xolos. Uning qarorlari bilan odamlar asosan masjidlarda xabardor boʻldi. Mamlakatda g‘alati vaziyat yuzaga keldi. Bir tomondan, Eronning barcha aholisi, dinidan qat’i nazar qonun oldida teng deb e’lon qilingan, fuqarolar hayotining daxlsizligini kafolatlaydigan konstitutsiya qabul qilindi. Eronda konstitutsiyaviy monarxiya joriy etilganligini e’lon qilindi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarining mustaqilligi tamoyillarini e’lon qildi. Ammo ikkinchi tomondan barcha yevropa qarzlari diniy senzura bilan cheklangan va “sof” dinga zarar yetkazadigan barcha tashkilotlar taqiqlangan. Bu konstitutsiyada yana bir qiziq jihat bor ediki, unda shoh bilan birga oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat organi bo‘lgan Majlis besh va undan ortiq nufuzli ulamolardan iborat maxsus kengashga bo‘ysunishi belgilandi. Bu kengash majlisning har qanday qarorini shariat talablariga javob bermasa, bekor qilish mutlaq huquqqa ega edi. Ruhoniylar Eron davlatini boshqarishning o’z modelini prinsipial jihatdan allaqachon shakllantirgan. Uni zudlik bilan hayotga tatbiq etishning iloji bo’lmadi. Asr boshidagi Erondagi siyosiy jarayonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, liberal g‘arbparast guruhlar unchalik ta’sir kuchiga ega bo‘lmagan, mustaqil harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘lmagan va asosan shoh hokimiyati atrofida birlashgan edi. Bu hukumat, o’z navbatida, liberal islohotlarga intilmadi. Shia ruhoniylari tomonidan qo’llab-quvvatlangan majlisni tarqatib yuborishga intildi. Natijada modernizatsiya jarayoni nuqtai nazaridan g‘alati manzara paydo bo‘ldi: liberallar shoh hokimiyati bilan birga demokratik institut – majlisga qarshi chiqdilar. Shia ruhoniylari, aksincha, uni qo‘llab-quvvatladilar. Sharqning hech bir joyida siyosiy kuchlarning bunday uyg’unligi bo’lmagan. Shoh va uning atrofidagilar nazorat qilmagan majlisga tazyiqlari dushmanlik edi.⁹
Darhaqiqat, Muhammad Ali Shoh inglizlar va ruslarning yordamiga tayanib, davlat to’ntarishini amalga oshirishga harakat qildi, uning maqsadi “inqilobni tugatish” edi. Ammo tabrizlik enjumenlarning qat’iy harakatlari shohni o‘z niyatlaridan voz kechishga majbur qildi. 1907-yil 9-dekabr Majlis yigʻilshida Muhammad Ali shoh Qur’onga qasam ichdi: “ konstitutsiya va asosiy qonunga rioya qilish va itoat etish hamda ularning qoidalarini amalga oshirishdan hech qanday holatda qochmaslik va’da berdi. Biroq u konstitutsiyaviy inqilobchilarga nisbatan dushmanona niyatlaridan voz kechmadi. 1908-yil iyun oyining boshida uning yaqin safdoshlari bilan majlis rahbarlari va poytaxt demokratik enjumenlari rahbariyati o’rtasidagi kelishmovchiliklar yana keskin avj oldi. 2-iyun kuni Britaniya va Rossiya diplomatik missiyalari bu inqirozga aralashdi. Ular majlis rahbariyatiga qo‘shma nota yuborishdi. Unda aytilishicha, agar shoh oliy hokimiyatdan chetlashtirilsa, ular Eron hududiga qurol bilan bostirib kirishadi. Bu harakat shohni ilhomlantirdi. 22-iyunda shoh poytaxtda harbiy holat joriy etib, fors kazaklari brigadasi qo’mondoni rus polkovniki V.P.Lyaxovni shaharda joylashgan barcha qo’shinlar va politsiya boshlig’i etib tayinladi. Lyaxovga ertasi kuni Sepexsalar masjidini egallash va u yerda boʻlgan inqilobiy harakat vakillari va koʻngilli mujohidlarni qurolsizlantirish buyurildi. Ertasi kuni Majlis binosi artilleriyadan o’qqa tutildi. Mujohidlar va fors kazaklari o’rtasidagi qurolli to’qnashuv bir necha soat davom etdi. Ushbu to’qnashuv paytida shoh qo’shinlari tarafdorlarining yo’qotishi taxminan yuz kishini, shu jumladan yaradorlarni tashkil etdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, 300 dan ortiq konstitutsiyachi o’ldirilgan. Toʻntarish kuni konstitutsiyaviy harakat yetakchilarining katta guruhi hibsga olindi, ularning koʻpchiligi kishanlangan, kaltaklangan va Shoh qarorgohiga olib ketilgan. Ertasi kuni Muhammad-Alishohning buyrug‘i bilan notiq Malik al-Mutakallimin, “Rux al-kads” gazetasi muharriri Sulton al-Ulamo, “Sura Esra-fil” gazetasi noshiri Mirzo Jahongirxon va boshqalar osildi. Ko’plab deputatlar xorijiy elchixonalar hududlaridan panoh topdilar. Konstitutsiyaviy harakatning dastlabki davrida sadr-azam lavozimidan chetlashtirilgan shahzoda Eyn ad-davla Eron Ozarbayjoniga gubernator etib yuborildi. Eyn ad-davla koʻp sonli xizmatkorlar, sarbozlar va yarim koʻchmanchilarning qurolli otryadlari hamrohligida Tabrizga kira olmadi. Shaharda bir necha oy davomida konstitutsiya tarafdorlari va monarxistlar o’rtasida haqiqiy fuqarolar urushi davom etdi. 1908-yil oktabr oyining boshlarida qoʻzgʻolonchi ozarbayjonlarning afsonaviy rahbari Sattorxon va uning sheriklari hukumat qoʻshinlari va ozarbayjon feodallarining militsiyasini shahardan haydab chiqarishga muvaffaq boʻldi. Tabrizlik qoʻzgʻolonchilar hamda ularga Rossiyadan yordamga kelgan sotsial-demokratik tashkilotlar aʼzolari va tarafdorlari koʻmagida Ozarbayjonning koʻplab shaharlarida – Maranda, Maraga, Salmas, Xoy va boshqalarda demokratik Enjumen hokimiyati vujudga keldi. Ozarbayjondagi voqealar, ayniqsa, Tabriz qoʻzgʻoloni muvaffaqiyati ichki siyosiy taraqqiyotga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Mashhad, Isfahon, Bushehr, Rasht va boshqa bir qator shaharlarda hokimiyat Muhammad Ali Shohga qarshi boʻlgan konstitutsiyachilar qoʻliga oʻtdi. Tabriz qoʻzgʻoloni Eronning boshqa shahar va viloyatlarida ham inqilobiy harakatning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. 1909 yil yanvar oyida Isfahonda inqilobiy g’alayonlar bo’ldi. 1909-yil boshida Rasht (Gilon) shahrida ham inqilobiy toʻntarish amalga oshirildi. Mashhad va Eronning boshqa shahar va viloyatlarida aholi soliq toʻlashdan bosh tortdi va shoh hokimiyatiga umuman boʻysunmay qoʻydi. 1909-yil mart oyida Eronning janubida Shir va Bandar-Abbosda hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Angliya va Chor Rossiyasi hukumatlari ham shohga konstitutsiyani tiklashni xalqqa va’da qilishni maslahat berdilar. Muhammad Ali shoh bir necha marta noaniq va’dalar berdi, lekin aslida u konstitutsiyani tiklashni xayoliga ham keltirmadi va inqilobiy harakatni, birinchi navbatda, Tabrizni bostirish uchun barcha choralarni ko’rdi. Janubiy Ozarbayjonga ko’plab qo’shinlar yuborildi. Tabrizga qoʻshin yuborish ayniqsa 1909-yil boshida kuchaydi. Shoh qoʻshinlari Janubiy Ozarbayjonning bir qator viloyatlarini bosib oldilar. 1909-yil fevral oyining oxiriga kelib Tabriz bloklandi va uning mintaqalar bilan aloqasi uzildi. 1910-yil avgustda hukumat buyrugʻi bilan Dashnoq Yefremov boshchiligidagi Tehron politsiyasi va kazaklar brigadasi qoʻllab-quvvatlagan Baxtiyorlar otryadlari Sattor va Bagir boshchiligidagi inqilobiy otryadlarni kuch bilan qurolsizlantirildilar. Shunday qilib, ichki siyosat sohasida hukumat va Baxtiyor xonlar inqilobiy harakatni bostirish yo’lini tutdilar. Tashqi siyosat sohasida hukumat ish boshlashga jur’at eta olmadi. Eronning koʻpgina shaharlarida mamlakatning shimoliy va janubiy tumanlarini xorijlik chor va ingliz qoʻshinlari tomonidan bosib olinishiga qarshi ommaviy namoyishlar va mitinglar boʻlib oʻtdi. 1909-yilda, yuqorida aytib o’tilganidek, chor qo’shinlari Tabriz va Ozarbayjonning boshqa ba’zi shaharlarini, so’ngra Rasht va Qazvinni egallab oldilar, ingliz qo’shinlari Fors qal’asi qirg’og’iga tushdi va tinch shaharlarni o’qqa tutdi. ¹⁰ Majlis chet el istilosiga qarshi norozilik bildirdi va 1910-yil mart oyida shu munosabat bilan milliy motam e’lon qildi. 1910-yil iyul oyida siyosiy jihatdan bankrot boʻlgan hukumat isteʼfoga chiqishiga toʻgʻri kelganida, demokratlar fraksiyasi faol qoʻllab-quvvatlagan holda Mirzo Hasanxon Mustafo al-Mamalek yangi vazirlar mahkamasi rahbari etib saylandi. U o’zining mo’tadil millatchilik qarashlari bilan ajralib turardi va Eronning Germaniya va AQSh bilan aloqalarini kengaytirish tarafdori edi. Uning hukumati tashabbusi bilan amerikalik ekspert Morgan Shuster mamlakatning moliyaviy soliq tizimini isloh qilish uchun Eronga taklif qilindi. M. Shuster boshchiligidagi moliya missiyasi 1911- yil may oyida Tehronga yetib keldi. Dastlab Rossiya va Angliya Eron hukumati tomonidan mamlakat bosh g‘aznachisi etib tayinlangan M.Shuster faoliyatiga ozmi-ko‘pmi toqat bilan qaradi. Biroq, Shuster maxsus “moliya jandarmeriyasi” tashkil etishga kirishganida, bu davlatlarning rasmiy vakillarining, xususan, Rossiyaning munosabati aniq salbiy bo’ldi. 1911-yil 18-noyabrda Eron majlisi Britaniya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Rossiya ultimatumini koʻpchilik ovoz bilan rad etdi. O’sha kuni kechqurun mamlakat poytaxtida namoyish va mitinglar boshlandi, ularda ishtirokchilar “o’lim yoki ozodlik”, “ozodlik uchun o’laylik”, “o’lim yoki mustaqillik” shiorlari bilan hayqirdilar.
Rossiya va Angliya vakillarining bosimi ostida 1911-yil 8-dekabrda regent Ahmad Shoh Nosir al-Malik ikkinchi chaqiriq Majlisni tarqatib yuborish va yangi saylovlar tayinlash toʻgʻrisida dekretlarni imzoladi. Eron hukumati nomidan imperator elchisiga Rossiya ultimatumining barcha uch bandi qabul qilinganligi toʻgʻrisida nota topshirildi. Tabriz, Rasht va Anzeliyga yuborilgan rus harbiy otryadlari bilan rus qoʻshinlariga qarshi qurolli qoʻzgʻolonlarda faol qatnashgan eronlik va rus fuqarolarining ishlarini koʻrish uchun harbiy sudlar tashkil etildi. Tabrizdagi harbiy sud hukmi bilan qatl etilgan o‘n besh eron inqilobchisi orasida shayxiylar tariqatining boshlig‘i Sikkat ul-islom, notiq Salim, Sodiq al-Malik, Ziyo al-Hokama, Hoj Ali Davofurush, Sattorxonning jiyani Muhammad Xon bor edi. Eron hukumati Rossiya ultimatumida ilgari surilgan talablardan tashqari, bir qator boshqa majburiyatlarni ham oʻz zimmasiga oldi. U rasman kelajakda “o’z siyosatini 1907 yilgi kelishuv tamoyillari bilan uyg’unlashtirishga” va’da berdi. 1907-yilda Rossiya-Britaniya "Fors, Afg'oniston va Tibet ishlari bo'yicha" konvensiyani tuzilgan edi. Bu shartnomaga koʻra, Eronning Kasre-Shirin-Isfaxon-Yazd-Zulfugʻor chizigʻidan shimoldagi hududi Britaniya, mamlakatning Bandar-Abbos-Kermon-Birjand liniyasining janubi-sharqidagi qismi esa chor Rossiyasining taʼsir doirasi deb eʼlon qilindi. Gazik Britaniya ta'sir doirasi deb e'lon qilindi. Ushbu zonalar orasida joylashgan hududlar "neytral" maqomga ega bo’lgan edi. Demokratik partiya rahbarlari va faollari Tehrondan chiqarib yuborildi, deyarli barcha gazetalar yopildi, Anjuman tarqatib yuborildi. Majlisdagi demokratlar fraksiyasining hukumatga qarshi pozitsiyasiga alohida e’tibor qaratildi. Uning ta’kidlashicha, aynan Demokratik partiya a’zolarining tashabbusi bilan deputatlar ultimatumni rad etishgan va xalqni Rossiya aralashuvini qaytarish uchun qurol olishga chaqirgan. 1912 yilgi Mashhad inqirozi ham Rossiya va Buyuk Britaniyaning Eronning ichki ishlariga aralashuvini kengaytirganidan dalolat beruvchi voqealar qatorida sobiq Shoh Muhammad Ali isyoni bilan bogʻliq edi. Ammo Mashhad inqirozi sobiq tuzumni tiklash harakati muvaffaqiyatsizlikka uchragan va Muhammad Ali va uning hamrohlari 1912-yil 26-fevralda Rossiya harbiy kemasida Eron hududini tark etganda avjiga chiqdi. Inqirozning boshlanishi M.Shuster ishi bo’yicha rus notasi bilan bog’liq edi. Rossiyaning ultimatumiga qarshi norozilik belgisi sifatida Xurosonda xuddi Tehrondagidek Rossiyaga nisbatan dushmanona chiqishlar boʻldi.. 1912-yil 24-fevralda Dabija Mashhaddagi rus harbiy otryadi qo’mondoni general-mayor Redkoga “Mashhadga qo’mondonlik qilishni” taklif qildi. 17-mart kuni qo’zg’olonchilar tomonidan bosib olingan hudud artilleriya o’qlari va hujumlari bilan qaytarib olindi. Qo’zg’olonchilar ozgina qarshilik ko’rsatib, taslim bo’lishdi. Dabijaning so’zlariga ko’ra, eronliklar orasida 39 kishi halok bo’lgan va 26 kishi yaralangan. Xarakterli jihati shundaki, Tehron hukumati buni oldini olish yoki bostirish uchun hech qanday qat’iy qadamlar qo’ymagan. Bu o’zgarish 1909 yil oxirida konstitutsiyaviy inqilob rivojlanishida boshlangan yangi demokratik tendensiyani sekinlashtirdi. Reaksion toʻntarish davrida Majlis tarqatib yuborildi, anjumanlar tarqatib yuborildi, soʻl demokratik tashkilotlarning faoliyati taqiqlandi, gazetalar chiqarish ehtimoli toʻxtatildi. Biroq Eronga oid tarixiy adabiyotlarda keng tarqalgan konstitutsiyaviy harakatning bu davrda to‘liq mag‘lubiyatga uchragani haqidagi bayonot haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Inqilob davrida Eronning siyosiy ijtimoiy tizimida yuz bergan ijobiy siljishlar yo’qolmadi. Reaksion oliy hokimiyatning tiklanishiga qaramay, ko’plab ilg’or yangiliklar butunlay bekor qilinmadi. Jumladan: konstitutsiyani joriy etish, boshqaruvning konstitutsiyaviy shakli, parlamentni tashkil etish, ta’limni isloh qilish va partiyalar, kasaba uyushmalari faoliyatini tartibga solish, xususiy gazetalar chiqarish, siyosiy maydonga chiqish. Yangi ijtimoiy kuchlar (xususan, yangi ziyolilar, professional inqilobchilar va boshqalar) va nihoyat, oʻrta asrlarning ayrim bekor qilingan ijtimoiy institutlari tiklanmadi. 1905-yilda boshlangan Eron inqilobi 1905-1911-yillardagi Rossiyadagi inqilob voqealar ta’sirida boshlandi va davom etdi. Lekin u, o’z navbatida, Sharqning boshqa mamlakatlariga ham inqilobiy ta’sir ko’rsatdi. 1908-yilda Turkiyada yosh turklar harakati, 1911-yilda Xitoyda inqilob boshlandi. 20-asr boshidagi Sharqdagi barcha inqiloblar ichida Eron inqilobi eng yorqin burjua-demokratik xususiyatlarga ega edi. Eronda inqilobiy harakatda Turkiyadagiga qaraganda keng xalq ommasi faol ishtirok etdi. Shoh hokimiyatiga qarshi dehqonlar harakati Eronning deyarli barcha hududlarida kechgan boʻlsada, faqat Ozarbayjon va Gilonda keng rivojlangan. Dehqonlar harakati yomon tashkil etilgan, stixiyali, tarqoq, mahalliy edi. Avvalo, u passiv qarshilik ko’rsatish – soliq to’lashdan bosh tortish va hokazo ko’rinishda bo’ldi. Eron liberallari inqilobiy harakat rahbariyatini saqlab qolgan holda rezolyutsiya rivojlanishini kechiktirishga, uning chuqurlashishiga va aksilfeodal va antiimperialistik kurashning yanada rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildilar. Inqilobning chuqurlashishidan qoʻrqib, liberallar feodal reaksiyasi va imperializm bilan kelishuv yoʻliga, inqilobga qarshi kurash yoʻliga oʻtdilar. Haqiqiy inqilobiy rahbariyatning yo’qligi inqilobning mag’lubiyatiga yordam berdi. 3) Erondagi inqilobga nafaqat ichki Eron reaksiyasi kuchlari, balki hal qiluvchi pallada inqilobni bostirish uchun oʻz qoʻshinlarini yuborgan imperialistik kuchlar ham qarshilik koʻrsatdi. 1905-1911 yillardagi Eron inqilobining mag’lubiyatiga Rossiyada inqilobning gʻalabasi katta hissa qoʻshdi.Eron inqilobining birinchi bosqichida milliy burjuaziya, liberal yer egalari, ruhoniylar, shahar mayda burjuaziyasi, hunarmandlar, shahar kambag’allari, ishchilar va dehqonlar qatnashdilar. Tez orada inqilobda ikkita yo‘nalish paydo bo‘ldi: 1) demokratik (ishchilar, dehqonlar, hunarmandlar, mayda burjuaziya va shahar kambag‘allari) va 2) liberal (yirik burjuaziya, yer egalari va oliy ruhoniylar). Agar inqilobning demokratik qanoti burjua-demokratik va milliy ozodlik inqilobini yakunlashga intilgan boʻlsa, liberal qanot majlisni chaqirib, konstitutsiyani eʼlon qilib, ayrim islohotlarni amalga oshirgach, inqilob vazifalarini asosan hal etilgan deb hisoblab, bosqichma-bosqich harakat qila boshladi. Inqilobdan uzoqlashib, demokratiyaga qarshi kurash va reaksiya bilan til biriktirish yo‘liga tushdi. 1905-1911 yillardagi Eron inqilobi bostirilganligiga qaramasdan, Eron tarixida inqilob katta ahamiyatga ega edi. U keng mehnatkash ommani ongli siyosiy hayotga, feodalizm va imperialistik zulmnin qoldiqlariga qarshi kurashga uyg’otdi. Eron milliy ozodlik inqiloblari tarixida yangi davrni ochdi. Eron inqilobi feodal tuzum va Qojar monarxiyasiga zarba berdi. U feodal tuzumni larzaga keltirdi va Rossiyada Buyuk Oktyabr Sotsialistik inqilobidan keyin Eronda avj olgan Qojarlar sulolasini ag’darish, milliy mustaqillik va mustaqillik uchun kurash uchun shart-sharoitlarni tayyorlashga katta hissa qo’shdi.¹¹
Shuni ham aytish kerakki, Eron inqilobi yillarida matbuot misli ko’rilmagan keng taraqqiyotga erishdi. Faqat inqilobning birinchi yillarida, ya’ni 1908-yilgi aksilinqilobiy to‘ntarishga qadar Eronda 150 dan ortiq gazeta va jurnallar nashr etilgan. Muhammad Ali Shoh taxtdan ag’darilganidan so’ng, 1909-yilda mamlakatda 100 dan ortiq gazetalar ham nashr etildi. Gazeta va jurnallar nafaqat Tehron va boshqa yirik viloyat shaharlarida, jumladan, Tabriz, Rasht, Mashhad, Isfaxon va Sherozda, balki ko’plab kichik shaharlarda – Hamadon, Yazd, Kirmon, Ardabil, Xoy va boshqalarda ham nashr etilgan. Gazeta va jurnallar qisqa umr ko’rdi va bir necha sonlari yopildi. Ammo ularning ba’zilari bir necha yillardan beri nashr etilgan va yetarlicha keng o’quvchilarga ega boʻldi. Jumladan, Majlis yigʻilishlari to‘g‘risidagi hisobotlarni chop etuvchi “Majlis” gazetasi 7 mingdan 10 ming nusxagacha tarqatilgan. Eng mashhur gazetalardan biri “Sure Isrofil” (“Bosh farishta”) 5500 nusxagacha chop etildi. Tabrizning “Anjuman” gazetasi 5 ming nusxada chop etilgan. Inqilob yillarida dolzarb siyosiy voqealarga munosabat bildiruvchi satirik va yumoristik jurnal va gazetalar juda mashhur bo‘lib, aholi orasida katta shuhrat qozongan. Ayniqsa, “Sure Isrofil” gazetasidagi satirik bo‘lim mashhur edi. Ushbu bo’limda chet el imperialistlari va reaksion Eron tuzumiga qarshi qaratilgan, juda ta’sirli xalq tilidan yozilgan juda ziyrak va o’tkir satirik misralar muntazam ravishda nashr etilgan. Bu va boshqa ba’zi gazeta va jurnallar ayollarning qullikka olinishiga, afyunga qarshi norozilik bildirishdi. Umuman olganda, inqilob davrida Eron matbuoti mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida juda muhim rol o‘ynadi.
Eron Birinchi jahon urushi arafasida va davrida Rossiya ultimatumida ilgari surilgan talablarning bajardi va 1907-yildagi Angliya-Rossiya konvensiyasi shartlarining tan oldi. Bu shoh saroyi va konservativlarning pozitsiyalarining sezilarli darajada zaiflashishiga olib keldi. Regent Ahmad Shoh Nosir al-Malik va yangi tayinlangan hukumat Angliya-Rossiya diktatiga bo’ysunishdi. 1911-yil dekabrda ikkinchi chaqiriq majlis chaqirildi. Majlis deputatlari o‘z faoliyatini davom ettirishga harakat qilishdi. Ammo 1911-yil 22-dekabrda bir guruh deputatlar parlament majlisini o‘tkazishga qaror qilganlarida, Yefrayim boshchiligidagi politsiya otryadlari ularni majlis binosidan majburan chiqarib va tarqatib yubordi. Bu voqeadan keyin qariyb uch yil davomida mamlakatda parlamentdan tashqari davlat saqlanib qoldi. Bu vaqtning katta qismi (1913-yil yanvar oʻrtalarigacha) hukumatga Baxtiyor qabilalarining “katta” xonlaridan biri Samsam as-Saltana boshchilik qildi. Bu davrning eng xarakterli belgilari davlat suverenitetining zaiflashishi va mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy ahvolining yomonlashishi edi. Eronning yarim mustamlaka maqomi mustahkamlandi. Tehrondagi davlat idoralarining tarkibi ko’pincha ularning irodasiga bog’liq bo’lgan siyosiy markazlar Britaniya va Rossiya hukumatlari tomonidan shakllantirildi. Ular diplomatik vakolatxonalari orqali va ko’pincha Eron hududiga olib kirilgan qurolli bo’linmalar orqali harakat qilishgan. Rossiya va Angliyaning Eron hukumatiga bergan kreditlari Tehronni Eron sahnasidagi ikki yetakchi davlat bilan moliyaviy-iqtisodiy aloqalarining muhim qismiga aylandi. Bu kreditlarning berilishi Eronga siyosiy bosim vositasiga aylandi. Birinchi jahon urushidan oldingi yillarda mamlakatda kapitulyatsiya rejimining yangi shakllaridan foydalanish misli ko’rilmagan miqyosga ega bo’ldi. Bu Buyuk Britaniyaning rasmiy vakillari bilan mamlakat janubi va janubi-g‘arbiy qismidagi yirik yarim ko‘chmanchi jamiyatlar rahbarlari o‘rtasida shartnoma va bitimlar tuzishda (Tehron hukumati roziligisiz) o‘z ifodasini topdi. Shimolda, rus harbiy bo’linmalari joylashgan zonada, rus va ingliz diplomatlari shoh hokimiyatiga ochiqchasiga bo’ysunmaslikni ko’rsatgan Eron fuqarolarini o’zlarining bevosita homiyliklariga olish holatlari tez-tez uchrab turdi.¹²