|
Diffuziya (lotincha diffuziya - tarqalish, tarqalish) - moddaning issiqlik harakati natijasida bir moddaning boshqasiga o'z-o'zidan kirib borishi (agar bu moddalar aloqada bo'lsa) hodisasi. Molekulyar kinetik nazariyaga ko'ra, bunday aralashtirish bir moddaning tasodifiy harakatlanuvchi molekulalarining boshqa moddaning molekulalari orasidagi bo'shliqlarga kirib borishi natijasida yuzaga keladi. Penetratsiya chuqurligi haroratga bog'liq: harorat qanchalik baland bo'lsa, moddaning zarrachalarining harakat tezligi shunchalik yuqori bo'ladi va diffuziya tezroq boradi. Diffuziya moddalarning barcha holatlarida - gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarda kuzatiladi. Diffuziya eng tez gazlarda sodir bo'ladi (shuning uchun ham hid havoda tez tarqaladi). Suyuqliklarda diffuziya gazlarga qaraganda sekinroq. Buning sababi, suyuqlik molekulalari ancha zichroq joylashganligi va shuning uchun ular orqali "o'tish" ancha qiyin. Qattiq jismlarda diffuziya eng sekin kechadi. Bir tajribada qo'rg'oshin va oltindan silliq silliqlangan plastinkalar bir-birining ustiga qo'yilib, yuk bilan siqildi. Besh yil o'tgach, oltin va qo'rg'oshin bir-biriga 1 mm kirib ketdi. Qattiq jismlardagi diffuziya payvandlash, lehimlash, xrom qoplama va boshqalarda metallarning birlashishini ta'minlaydi. Diffuziya odamlar, hayvonlar va o'simliklarning hayotiy jarayonlarida katta ahamiyatga ega. Masalan, diffuziya tufayli o'pkadan kislorod inson qoniga, qondan esa to'qimalarga kiradi.
Braun harakati suyuqlik yoki gazda muallaq bo'lgan boshqa moddaning kichik zarrachalarining tasodifiy harakati deyiladi. Bu harakatni 1827 yilda ingliz botanigi R.Braun topib, suvda muallaq turgan gulchanglarning harakatini mikroskop orqali kuzatgan. Hozirgi vaqtda bunday kuzatishlar uchun suvda erimaydigan gummigut bo'yoqlarining kichik qismlari ishlatiladi. Gazda Brown harakati, masalan, havoda to'xtatilgan chang yoki tutun zarralari tomonidan amalga oshiriladi. Zarrachaning Broun harakati suyuqlik yoki gaz molekulalari bu zarrachaga ta'sir qiladigan impulslar bir-birini bekor qilmaganligi sababli yuzaga keladi. Muhit molekulalari (ya'ni gaz yoki suyuqlik molekulalari) xaotik harakat qiladi, shuning uchun ularning ta'siri Broun zarrasini tasodifiy harakatga keltiradi: Broun zarrasi tezligini yo'nalishi va kattaligi bo'yicha tez o'zgartiradi (1-rasm).
Braun harakatini o'rganish jarayonida uning intensivligi: a) muhit haroratining oshishi bilan ortadi; b) Broun zarrachalarining o'zlari hajmining kamayishi bilan ortadi; v) yopishqoqroq suyuqlikda kamayadi va d) Broun zarrachalarining materialiga (zichligiga) umuman bog'liq emas. Bundan tashqari, bu harakat universal (chunki u suyuqlikda püskürtülmüş holatda to'xtatilgan barcha moddalarda kuzatiladi), uzluksiz (har tomondan yopilgan kyuvetada haftalar, oylar, yillar davomida kuzatilishi mumkin) ekanligi aniqlandi. va xaotik (tasodifiy).
Ga binoan ICBning uchinchi qoidasi , moddaning zarralari bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladi: ular kichik masofalarda tortiladi va bu masofalar kamayganda itariladi.
Molekulalararo o'zaro ta'sir kuchlarining mavjudligi (o'zaro tortishish va itarilish kuchlari) barqaror suyuqlik va qattiq jismlarning mavjudligini tushuntiradi.
Xuddi shu sabablar suyuqliklarning past siqilishini va qattiq moddalarning siqilish va kuchlanish deformatsiyalariga qarshilik ko'rsatish qobiliyatini tushuntiradi.
Molekulalararo o'zaro ta'sir kuchlari tabiatan elektromagnit bo'lib, ikki turga bo'linadi: tortishish va qaytarilish. Bu kuchlar molekulalarning kattaligi bilan taqqoslanadigan masofalarda o'zini namoyon qiladi. Bu kuchlarning sababi shundaki, molekulalar va atomlar zaryad belgilari qarama-qarshi bo'lgan zaryadlangan zarralar - manfiy elektronlar va musbat zaryadlangan atom yadrolaridan iborat. Umuman olganda, molekulalar elektr neytraldir. 2.2-rasmdagi strelkalar ichida musbat zaryadlangan protonlar joylashgan atomlarning yadrolari bir-birini itarishi, manfiy zaryadlangan elektronlar esa xuddi shunday harakat qilishini ko'rsatadi. Ammo yadrolar va elektronlar o'rtasida tortishish kuchlari mavjud.
Molekulalarning o'zaro ta'sir kuchlarining ular orasidagi masofaga bog'liqligi qattiq jismlarda elastik kuchlarning paydo bo'lishining molekulyar mexanizmini sifat jihatidan tushuntiradi. Qattiq jism cho'zilganda, zarralar bir-biridan uzoqlashadi. Bunda molekulalarning tortishish kuchlari paydo bo'lib, ular zarrachalarni dastlabki holatiga qaytaradi. Qattiq jism siqilganda zarrachalar bir-biriga uzoqdan yaqinlashadi. Bu itaruvchi kuchlarning kuchayishiga olib keladi, bu esa zarralarni dastlabki holatiga qaytaradi va keyingi siqilishni oldini oladi.
Shuning uchun kichik deformatsiyalarda (molekulalar hajmidan million marta katta) Guk qonuni bajariladi, unga ko'ra elastiklik kuchi deformatsiyaga proporsionaldir. Katta siljishlarda Guk qonuni amal qilmaydi
Ushbu pozitsiyaning haqiqiyligi barcha jismlarning siqilishga chidamliligi, shuningdek (gazlar bundan mustasno) ularning valentlik kuchi bilan tasdiqlanadi.
Ikki yoki undan ortiq atomlar bir-biri bilan kimyoviy bog'langanda molekulalar hosil bo'ladi. Bu atomlar bir xil bo'ladimi yoki ular shakli va hajmi jihatidan bir-biridan butunlay farq qiladimi, muhim emas. Biz molekulalarning o'lchamlari nima ekanligini va u nimaga bog'liqligini aniqlaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
