Modda miqdori va sarfini o’lchash

I. BOB. Sarf va miqdor to’g’risida umumiy ma‘lumotlar

1.Sarf va miqdor to’g’risida umumiy ma‘lumotlar

Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va TJABT samaradorligini oshirish zarurligi turli moddalar sarfi va miqdorini aniq o‘lchash masalalarini muvaffaqiyatli hal etishni taqozo etadi. Sanoatda sarf o‘lchash tizimlarining qo‘llanishi sarflanayotgan energiya eltuvchilarini (suv, gaz, bug‘, yonilg‘i) hisobga olish va nazorat qilish bo‘yicha ko‘pgina texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, jarayonning eng maqbul rejimini ishlab chiqarishning aniq shart-sharoitlariga bog‘liq holda tez aniqlashga imkon beradi.
Mahsulotni hisobga olish jarayonlarida moddalarning sarfi va miqdorini o‘lchash vositalariga juda yuqori aniqlik jihatidan katta talablar qo‘yiladi.
Sarf o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar sarf o‘lchagichlar deb ataladi.
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o‘tgan miqdori modda sarfi deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar (ayniqsa uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga, texnologik jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va rejimni berilgan yo‘nalishda sozlashga imkon beradi.
Moddaning hajmiy sarfi l/s, m3/s, m3/soat, massa sarfi esa kg/s, kg/soat, t/soat va hokazolarda o‘lchanadi. Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta’minlanishi mumkin, unda bu asboblar hisoblagichli sarf o‘lchagichlar deyiladi.
Modda miqdorini o‘lchaydigan asboblar hisoblagichlar deb ataladi.
Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) mobaynida o‘lchaydi. Uning miqdori hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (litr, m3) yoki massa (kg, t) birliklarida ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita o‘lchash asboblari bo‘lib, ularning shkalasi bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblashni talab qilmaydi.
Sanoatda keng tarqalgan sarf va miqdor o‘lchagichlar ishlash prinsipi va tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘ va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1) bosim farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlar;
2) bosim farqi o‘zgarmas sarf o‘lchagichlar;
3) tezlik bosimi sarf o‘lchagichlari;
4) o‘zgaruvchan sathli sarf
o‘lchagichlar;
5) induksion sarf o‘lchagichlar;
6) ultratovush sarf o‘lchagichlar;
7) kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar.
O‘lchanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarf o‘lchagichlar suv, mazut ,bug‘, gaz va hokazolarni o‘lchagichlariga bo‘linadi.
Suyuqlik va gazlarning miqdorini o‘lchaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi:
1) hajm hisoblagichlari;
2) tezlik hisoblagichlari;
3) vazn hisoblagichlari.
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan.Modda miqdori hisobi bilan bog’liq o’lchashlarda muhim tushunchalar, bu moddaning sarfi va miqdoridir.
Sarf, bu ma‘lum moddaning miqdori vaqt birligida quvo’rning o’tkazgich kesimidan o’tishini ifodalaydi. Sarf ikki turga bo’linadi: hajmiy sarf va massaviy sarf.
Hajmiy sarf Q_h (м³/сек), (м³/соат) va boshqalar bilan o’lchanadi.
Massaviy sarf Q_m (kg/s), (kg/soat), (tonna/soat) va boshqalar bilan o’lchanadi.Massaviy sarf birliklari hajmiy sarf birliklariga qaraganda tuliqroq ma‘lumot berishi mumkin, chunki moddaning hajmi ayniqsa, gazlarning bosim va haroratiga ko’p darajada bog’liq bo’ladi.
Standartlarga binoan, moddaning sarfini o’lchash uchun ishlatiladigan o’lchash asbobi sarf o’lchagich, moddaning miqdorini o’lchash uchun esa miqdor hisoblagich atamasi qo’llaniladi.
Sarf o’lchagichlarning eng ko’p tarqalgan quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Bosim farqlari o’zgaruvchan sarf o’lchagichlar.
   
2. 
   Bosim farqlari o’zgarmas sarf o’lchagichlar.
   
3. 
   Tezlik bosimli sarf o’lchagichlar.
   
4. 
   O’zgaruvchan satxli sarf o’lchagichlar.
   
5. 
   Induksion sarf o’lchagichlar.
   
6. 
   Ultratovushli sarf o’lchagichlar.
   
7. 
   Kalorimetrik sarf o’lchagichlar.
   
8. 
   Ionizatsion sarf o’lchagichlar.
   

Miqdor hisoblagichlar o’lchash usuliga ko’ra quyidagi guruxlarga bo’linadi:

1. 
   Hajm hisoblagichlar.
   
2. 
   Tezlik hisoblagichlar.
   
3. 
   Vazn hisoblagichlar.
   

O’lchanayotgan moddaning turiga ko’ra sarf o’lchagichlar mazut, bug’, gaz va xokazolarni o’lchagichlarga bo’linadi.