Modda almashinish jarayonlari bir yoki bir necha komponentlarning bir fazadan, fazalarni ajratuvchi yuza orqali, ikkinchi fazaga o‘tishidir

1-bilet

1. 
   Modda almashinish jarayonlari – bir yoki bir necha komponentlarning bir fazadan, fazalarni ajratuvchi yuza orqali, ikkinchi fazaga o‘tishidir. Komponentlar bir fazadan ikkinchi fazaga molekulyar va turbulent diffuziyalar yordamida o‘tadi. Shu sababli bu jarayonlarni diffuzion jarayonlar ham deyiladi. Bu guruhga haydash, rektifikatsiya, absorbsiya, desorbsiya, adsorbsiya, ekstraksiyalash, quritish, kristallanish kabi jarayonlar kiradi. Jarayonlarning tezligi fazalarning gidrodinamik harakatiga bog‘liq bo‘lib, modda o‘tkazish qonuniyatlari bilan ifodalanadi. Modda almashinish jarayonlarining harakatlantiruvchi kuchi fazalardagi konsentratsiyalarning farqi bilan belgilanadi. Kimyoviy reaksiyalar vaqtida odatda issiqlik va modda almashinish jarayonlari ham sodir bo‘ladi. Faol komponent – bu fazadan fazaga o’tuvchi massa, inert tashuvchilarning miqdori esa, jarayon davomida o’zgarmaydi.Massa almashinish jarayonini harakatga keltiruvchi kuch konstentrastiyalar farq. Molekulyar diffuziya juda sekin o'tadigan jarayondir.Turbulent diffuziya. Turbulent tebranish ta’sirida oqimning harakatida bir fazadan ikkinchisiga moddaning tarqalishi turbulent diffuziya deb nomlanadi. Ma’lumki biror modda massasining ikkinchi fazaga ajratib turuvchi yuza orqali o’tishi massa o’tkazish deb nomlanadi. Bu jarayon juda murakkabdir, chunki massa berish va turbulent oqimlarning gidrodinamik qonuniyatlari yaxshi o’rganilmagan. Fazalar bir - biriga nisbatan turbulent rejimga oid tezlikda harakat qilmoqda va ular o’rtasida ajratuvchi yuza mavjud.
   
2. 
   Rektifikatsiya va absorbsiya jarayonlarida bug‘ (gaz) va suyuqlik oqimlarining kontaktini amalga oshirish uchun turli tuzilishga ega bo‘lgan uskunalar ishlatiladi, ularning ichida kolonna rusumidagi vertikal uskunalar eng ko‘p tarqalgan. Ushbu rusumdagi uskunalar ishchi bosim, texnologik vazifasi va kontakt moslamalarining rusumiga qarab sinflanadi. Texnologik vazifasiga binoan kolonnali uskunalar quyidagi turlarga bo‘linadi: neft va mazutni atmosfera bosimida va atmosfera bosimi – vakuum ta’sirida ajratishga mo‘ljallangan qurilmalarning kolonnalari; benzinlarni ikkilamchi haydash qurilmalarining kolonnalari; katalitik kreking qurilmalarining kolonnalari; gazlarni ajratish qurilmalarining kolonnalari; moylarni deparafinizatsiya qilishda erituvchilarni regeneratsiyalaydigan qurilmalarning kolonnalari va boshqalar. Tarelkali kolonnaning ichki qismiga uning balandligi bo‘ylab bir xil oraliqda bir necha gorizontal to‘siqlar, ya’ni tarelkalar o‘rnatiladi. Tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi barbotaj deyiladi. Har xil shaklli va turli o‘lchamga ega bo‘lgan qattiq jismlar, ya’ni nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal kolonnalarning tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgani uchun ular sanoatda keng ishlatiladi. Nasadkali kolonnalarda nasadkalar gaz va suyuqlik o‘tadigan tayanch panjaralariga o‘rnatiladi. Uskunaning ichki bo‘shlig‘i nasadka bilan to‘ldirilgan bo‘ladi yoki har birining balandligi 1,5-3 m bo‘lgan qatlamlar holatida joylashtiriladi. yupqa qatlamli (plyonkali) rejim bo‘lib, gazning kichik tezliklarida va suyuqlik oz miqdorda berilganda hosil bo‘ladi. Bunday rejimda suyuqlik nasadkalarning yuzalari bo‘ylab tomchi va yupqa qatlam tarzida harakat qiladi. Gaz panjaraning tagiga beriladi, so‘ngra nasadka qatlamidan o‘tadi. Suyuqlik esa kolonnaning yuqorigi qismidan maxsus taksimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o‘tayotganda pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Kolonna samarali ishlash uchun suyuqlik bir tekisda, uskunaning butun ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bir xil sochib berilishi kerak. Bu uskunada kontakt yuza nasadkalar yordamida hosil qilinadi.
   
3. 
   Eritmalar tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni tanlab ta’sir qiluvchi erituvchilar yordamida ajratib olish jarayoni suyuqliklarni ekstraksiyalash deb yuritiladi. Suyuq aralashma bilan erituvchi o‘zaro ara-lashtirilganda erituvchida faqat kerakli komponentlar yaxshi eriydi, qolgan komponentlar esa juda yomon yoki butunlay erimaydi. Eks-traksiyalashni amalga oshirish uchun issiqlik talab etilmaydi. Dastlabki eritma va erituvchi o‘zaro ta’sir ettirilganda ikkita faza (ekstrakt va rafinat) hosil bo‘ladi. Ajratib olingan moddaning erituvchidagi eritmasi ekstrakt, dastlabki eritmaning qoldig‘i esa rafinat deb yuritiladi. Rafinat tarkibida biroz miqdorda erituvchi ham bo‘ladi. Olingan ikkita suyuqlik fazasi (ekstrakt va rafinat) bir-biridan tindirish, sentrifugalash yoki boshqa mexanik usullar yordamida ajratiladi. So‘ngra ekstrakt tarkibidan tegishli mahsulot ajratib olinadi, rafinatdan esa erituvchi regeneratsiya qilinadi. Suyuqliklarni ekstraksiyalash boshqa usullar (rektifikatsiyalash, bug‘latish va hokazo) ga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega: jarayon past haroratda olib boriladi; eritmaning bug‘lanishi uchun issiqlik talab qilinmaydi; tanlab ta’sir qilish xususiyatiga ega bo‘lgan istalgan erituvchini ishlatish imkoni bor. Bu usul kamchilikdan holi emas; qo‘shimcha komponent (erituvchi) ni ishlatish va uni regeneratsiya qilishni tashkil etish qurilma sxemasini murakkablashtiradi va ekstraksiyalash jarayonini qimmatlashtiradi.
   

2-bilet

1. 
   Moddaning bir fazadan ikkinchi fazaga ajratuvchi yuza orqali o‘tish jarayoni modda o‘tkazish jarayoni deb ataladi. Modda o‘tkazish murakkab bo‘lib, fazalarni ajratuvchi yuzaning ikki tomonidan yuz berayotgan modda berish jarayonlaridan tashkil topgan bo‘ladi. Fazalar bir-biriga nisbatan ma’lum tezlikda, ya’ni turbulent rejimda harakat qiladi va qo‘zg‘aluvchan ajratuvchi yuzaga ega. Modda o‘tkazish jarayoni har bir fazadagi turbulent oqimining strukturasiga bog‘liq. Gidrodinamikadan ma’lumki, turbulent oqimida qattiq yuza ustida chegara qatlam hosil bo‘ladi. Har bir fazada ikkita zona bor: fazaning yadrosi (yoki fazaning asosiy massasi) va fazaning chegarasidagi yupqa chegara qatlam. Fazaning yadrosida modda asosan turbulent pulsatsiyalar yordamida tarqaladi va tarqaluvchi moddaning konsentratsiyasi (u va x) amaliy jihatdan o‘zgarmas qiymatga ega bo‘ladi. Faol komponent – bu fazadan fazaga o’tuvchi massa, inert tashuvchilarning miqdori esa, jarayon davomida o’zgarmaydi. Chegara qatlamda turbulent rejim asta-sekin so‘nib boradi, natijada ajratuvchi yuzaga yaqinlashgan sari konsentratsiya o‘zgarib boradi. Ajratuvchi yuzaning o‘zida moddaning tarqalishi juda sekinlashadi, chunki moddaning o‘tishi faqat diffuzion tezligiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Fazalar o‘rtasidagi ishqalanish va suyuq faza chegarasidagi sirt taranglik ta’sirida ajratuvchi yuza yaqinida konsentratsiya keskin, taxminan to‘g‘ri chiziq bo‘yicha o‘zgaradi
   
2. 
   Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi. Bu jarayonda namlik bug‘lanish yo‘li bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug‘) fazasiga o‘tadi. Materiallarni uch xil usul (mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida) bilan suvsizlantirish mumkin. Mexanik usul bilan suvsizlantirish – tarkibida ko‘p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Fizik-kimyoviy usul bilan materiallarni suvsizlantirish laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu usul suvni o‘ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislotasi, kalsiy xloridi) dan foydalanishiga asoslangan. Yopiq idish ichida suvni tortuvchi modda ustiga nam materialni joylashtirish yo‘li bilan uni suvsizlantirish mumkin. Issiqlik ta’sirida suvsizlantirish (quritish) sanoatning turli sohalarida keng ishlatiladi. Quritish ko‘pchilik ishlab chiqarishlarning oxirgi, ya’ni tayyor mahsulot olishdan oldingi jarayoni hisoblanadi. Nam havoning hajm birligiga to‘g‘ri kelgan suv bug‘larining miqdori absolyut namlik deb ataladi. Havo absolyut namligining to‘yinish paytidagi absolyut namlikka nisbati nisbiy namlik deb ataladi.
   
3. 
   Sanoatda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar asosan uch turga bo‘linadi: aralashtirish-tindirish; kolonnali; rotatsion ekstraktorlar.Aralashtirish-tindirish ekstraktorlari. Eng oddiy, davriy ishlaydigan aralashtirish-tindirish ekstraktorlari vazifasini aralashtirgichli uskunalar bajaradi. Bir pog‘onali ekstraksiyalashni uzluksiz olib borish uchun ikki qism (aralashtirish va tindirish) dan iborat uskunalar ishlatiladi. Kollonali ekstraktorlar. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida nasadkali, tarelkali va rotatsion ekstraktorlardan foydalaniladi. Sanoatda diametri 5 metrgacha va balandligi 40 metrgacha bo‘lgan kolonnali uskunalar ishlatiladi. Bunday ekstraktorlar atmosfera bosimi bilan yoki yuqori bosimda ishlaydi. Rotatsion ekstraktorlar. Bunday uskunalarda fazalarning kontakti va ularni ajratish markazdan qochma kuch ta’sirida amalga oshiriladi. Halqasimon to‘siqlar 2 yordamida uskuna bir necha seksiyalarga ajratilgan. Ekstraktorning o‘rtasidagi aylanuvchi val 4 ga yapaloq disklar 3 birlashtirilgan.
   

3-bilet

1. 
   Modda o‘tkazish jarayoni harakatlantiruvchi kuchining qiymati fazalar harakatining o‘zaro yo‘nalishiga va ularning o‘zaro ta’sir (yoki kontakt) qilish usuliga bog‘liq. Fazalar ajratuvchi yuza bo‘ylab harakat qilganda ularning konsentratsiyasi o‘zgaradi, natijada harakatlantiruvchi kuchning qiymati ham o‘zgaradi. Shu sababli modda o‘tkazishning asosiy tenglamasiga harakatlantiruvchi kuchning o‘rtacha qiymati degan kattalik (ΔUO‘R yoki ΔXO‘R) kiritilgan. Modda o‘tkazish jarayonini quyidagi shartlar bo‘yicha boradi, deb qabul qilamiz: 1) muvozanat egri chizig‘i ma’lum u* = ƒ (x); 2) gaz va suyuq fazalarning sarflari o‘zgarmas (G = const, L = const), ya’ni ish chizig‘i to‘g‘ri chiziqdan iborat; 3) uskunaning balandligi bo‘yicha modda o‘tkazish koeffitsientlari o‘zgarmaydi (KU = const; KX = const).
   
2. 
   Suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar ekstraktorlar deb ataladi. Sanoatda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar asosan uch turga bo‘linadi: aralashtirish-tindirish; kolonnali; rotatsion ekstraktorlar. Aralashtirish-tindirish ekstraktorlari. Eng oddiy, davriy ishlaydigan aralashtirish-tindirish ekstraktorlari vazifasini aralashtirgichli uskunalar bajaradi. Bir pog‘onali ekstraksiyalashni uzluksiz olib borish uchun ikki qism (aralashtirish va tindirish) dan iborat uskunalar ishlatiladi. Sanoatda aralashtirgichlar sifatida injektorli, diafragmali, quvurli aralashtirgichlar, markazdan qochma nasos, oddiy ventillyator keng ishlatiladi.
   

Kollonali ekstraktorlar. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida nasadkali, tarelkali va rotatsion ekstraktorlardan foydalaniladi. Sanoatda diametri 5 metrgacha va balandligi 40 metrgacha bo‘lgan kolonnali uskunalar ishlatiladi. Bunday ekstraktorlar atmosfera bosimi bilan yoki yuqori bosimda ishlaydi. Masalan, 15.9-rasmda moylarni furfurol bilan tozalashga mo‘ljallangan nasadkali ekstraksion kolonnaning sxemasi ko‘rsatilgan. Ekstraktorning balandligi bo‘yicha 8-10 ta seksiya 2 bo‘lib, ularning ichiga o‘lchamlari 25x25 mm bo‘lgan Rashig halqalari joylashtirilgan. Xar bir seksiyaning balandligi 1,2 dan 3 metrgacha bo‘lishi mumkin. Rotatsion ekstraktorlar. Bunday uskunalarda fazalarning kontakti va ularni ajratish markazdan qochma kuch ta’sirida amalga oshiriladi. 15.13-rasmda moylarni tozalashga mo‘ljallangan rotatsion-diskli ekstraktorning sxemasi ko‘rsatilgan. Halqasimon to‘siqlar 2 yordamida uskuna bir necha seksiyalarga ajratilgan. Ekstraktorning o‘rtasidagi aylanuvchi val 4 ga yapaloq disklar 3 birlashtirilgan. Val katta tezlik bilan harakat qilganda, yengil faza markazdan qochma kuch ta’sirida diskning chekasiga tomon harakat qiladi, og‘ir faza esa rotorning markaziga yaqin joyni egallaydi. Natijada fazalarning jadallashtirilgan harakati yuz beradi va seksiyalarda uzluksiz ravishda fazalarning ajralishi ham davom etadi.

3. 
   Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi. Bu jarayonda namlik bug‘lanish yo‘li bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug‘) fazasiga o‘tadi. Materiallarni uch xil usul (mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida) bilan suvsizlantirish mumkin. Mexanik usul bilan suvsizlantirish – tarkibida ko‘p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Fizik-kimyoviy usul bilan materiallarni suvsizlantirish laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu usul suvni o‘ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislotasi, kalsiy xloridi) dan foydalanishiga asoslangan..Normal nazariy quritish jarayoni. Bu qurilma ventilyator, isitkich (kalorifer) va quritish kamerasidan iborat. Isitkichga kirayotgan havoning kattaliklarini I0, t0, φ0, x0 bilan belgilaymiz. Isitkichda havo t1 haroratgacha qizdiriladi, bunda uning namlik saqlashi o‘zgarmaydi (x0 = x1), nisbiy namligi kamayadi (φ1), entalpiyasi ortadi (I1). Shu kattaliklar bilan qizigan havo quritish kamerasiga kiradi. Quritish kamerasida havoga qo‘shimcha issiqlik berilmaydi va havo o‘zidagi issiqlikni yo‘qotmaydi, deb qabul qilamiz. jarayon nazariy quritish deb ataladi. Havo orqali materialga berilgan issiqlik miqdori namlikning materialdan bug‘lanishi uchun sarflanadi va hosil bo‘lgan suv bug‘i orqali materialdan qaytadi, deb qabul qilinadi. Nazariy quritishda havoning entalpiyasi o‘zgarmay qoladi (I = const). Quritkichdan chiqayotgan havoning kattaliklari t2, φ2, I2, x2, biroq I2 = I1; x2>x1; t2φ1. Sxemadan ko‘rinib turibdiki, nam materialning massasi G1 (kg/soat), uning namligi W1 (%), qurigan materialning massasi G2 (kg/soat) va uning namligi W2 (%). Haqiqiy quritkichning moddiy va issiqlik balansi. Haqiqiy quritkichlardagi jarayon nazariy quritishdagi jarayondan shu bilan farq qiladiki, bunda I2  I1 bo‘ladi. Bunga sabab shuki, haqiqiy quritkichlarda issiqlikning bir qismi atrof muhitga yo‘qoladi. Ayrim paytlarda quritish kamerasiga qo‘shimcha issiqlik kiritiladi
   

4-bilet
1. Gaz hamda bug‘-gaz aralashmalaridagi bir yoki bir necha komponentlarning suyuqlikda tanlab yutilish jarayoni absorbsiya deb ataladi. Yutilayotgan gaz absorbtiv, yutuvchi suyuqlik absorbent deyiladi. Absorbtiv bilan absorbentning o‘zaro ta’siriga ko‘ra absorbsiya jarayoni ikki xil bo‘ladi: fizik absorbsiya va kimyoviy absorb¬siya (xemosorbsiya). Fizik absorbsiyada yutilayotgan gaz bilan absorbent o‘zaro bir-biri bilan kimyoviy birikmaydi. Agar yutilayotgan gaz absorbent bilan o‘zaro birikib, kimyoviy birikma hosil qilsa, xemosorbsiya dey-iladi. Absorbsiya jarayonida gazning yutilmay qolgan qismi inert gaz deb ataladi. Sanoatda absorbsiya jarayoni turli maqsadlarda qo‘llaniladi: 1) gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratib olishda; 2) gaz aralashmalarini zaharli moddalardan tozalash uchun; 3) gazlarni quritish; 4) tayyor mahsulotlar olishda va hokazo. Absorbentlarni tanlashda quyidagi omillarga ahamiyat beriladi: ajratilishi lozim bo‘lgan gazning tarkibi; jarayonning bosimi va harorati; uskunaning ish unumdorligi; absorbentning tanlab ta’sir qiluvchanligi va uning yutish qobiliyati, korroziyaga uchrashish faolligi, narxi, zaharlik darajasi va hokazo. Genri koeffitsientining miqdori berilgan gaz uchun yutilayotgan suyuqlik va gazning tarkibiga, haroratiga bog‘liq bo‘lib, sistemaning umumiy bosimiga bog‘liq emas. Ye ning haroratga bog‘liqligi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:

Absorbsiya jarayonining tezligi quyidagi modda o‘tkazish tenglamalari orqali ifoda qilinadi:
M = Ku F ΔUo‘r τ ;
M = Kx F ΔXo‘r τ ;
2. Rektifikatsiya va absorbsiya jarayonlarida bug‘ (gaz) va suyuqlik oqimlarining kontaktini amalga oshirish uchun turli tuzilishga ega bo‘lgan uskunalar ishlatiladi, ularning ichida kolonna rusumidagi vertikal uskunalar eng ko‘p tarqalgan. Ushbu rusumdagi uskunalar ishchi bosim, texnologik vazifasi va kontakt moslamalarining rusumiga qarab sinflanadi. Texnologik vazifasiga binoan kolonnali uskunalar quyidagi turlarga bo‘linadi: neft va mazutni atmosfera bosimida va atmosfera bosimi – vakuum ta’sirida ajratishga mo‘ljallangan qurilmalarning kolonnalari; benzinlarni ikkilamchi haydash qurilmalarining kolonnalari; katalitik kreking qurilmalarining kolonnalari; gazlarni ajratish qurilmalarining kolonnalari; moylarni deparafinizatsiya qilishda erituvchilarni regeneratsiyalaydigan qurilmalarning kolonnalari va boshqalar. Tarelkali kolonnaning ichki qismiga uning balandligi bo‘ylab bir xil oraliqda bir necha gorizontal to‘siqlar, ya’ni tarelkalar o‘rnatiladi. Tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi barbotaj deyiladi. Har xil shaklli va turli o‘lchamga ega bo‘lgan qattiq jismlar, ya’ni nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal kolonnalarning tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgani uchun ular sanoatda keng ishlatiladi. Nasadkali kolonnalarda nasadkalar gaz va suyuqlik o‘tadigan tayanch panjaralariga o‘rnatiladi. Uskunaning ichki bo‘shlig‘i nasadka bilan to‘ldirilgan bo‘ladi yoki har birining balandligi 1,5-3 m bo‘lgan qatlamlar holatida joylashtiriladi. yupqa qatlamli (plyonkali) rejim bo‘lib, gazning kichik tezliklarida va suyuqlik oz miqdorda berilganda hosil bo‘ladi. Bunday rejimda suyuqlik nasadkalarning yuzalari bo‘ylab tomchi va yupqa qatlam tarzida harakat qiladi. Gaz panjaraning tagiga beriladi, so‘ngra nasadka qatlamidan o‘tadi. Suyuqlik esa kolonnaning yuqorigi qismidan maxsus taksimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o‘tayotganda pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Kolonna samarali ishlash uchun suyuqlik bir tekisda, uskunaning butun ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bir xil sochib berilishi kerak. Bu uskunada kontakt yuza nasadkalar yordamida hosil qilinadi.
3. Sanoatda konvektiv usul bilan ishlaydigan quritish uskunalari (lentali, barabanli, pnevmatik, mahsulotlar sochib beriladigan, mavhum qaynash qatlamli) keng tarqalgan. Kontaktli quritish uskunalaridan barabanli-rotorli vakuum quritgichlar, aylanuvchi barabanli vakuum quritgichlar va valsovkali quritgichlar ko‘proq ishlatiladi. Lentali quritgichlar. Bunday quritgichlar dastlabki namligi 75 % gacha bo‘lgan, portlash va yonish havfiga ega bo‘lmagan, zaharsiz, sochiluvchan (donador, granula holatidagi, tolali) mahsulotlarni issiq havo bilan atmosfera bosimida uzluksiz ravishda quritishga mo‘ljallangan. 16.9-rasmda ko‘rsatilgan lentali quritgich to‘g‘ri burchakli qutiga o‘xshaydi, u uzunligi bo‘yicha bir necha (3 dan 10 gacha) seksiyalarga ajratilgan, kengligi bo‘yicha esa ikkita koridorga bo‘lingan. O‘ng tomondagi (mahsulotning siljishi bo‘yicha) koridorning ichiga uzluksiz ishlaydigan transport konveyeri (lentasi) joylashtirilgan. Lentaning ustida quritilishi lozim bo‘lgan mahsulot harakat qiladi. Chap tomonidagi koridorda esa bug‘ kaloriferlari, sirkulyatsiya qiladigan ventilyatorlar va gaz kanallari joylashtirilgan. Barabanli quritgichlar. Bunday quritgichlar atmosfera bosimi bilan uzluksiz ravishda turli sochiluvchan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Barabanli quritgich silindrsimon barabandan tashkil topgan bo‘lib, gorizontga nisbatan kichik og‘ish burchagi (3-60) bilan joylashtirilgan bo‘ladi (16.10-rasm). Baraban bandajlar va roliklar yordamida ushlab turilib, elektromotor va reduktor yordamida aylantiriladi. Quritgich uzunligining diametriga nisbati L/Da=5:6. Barabanning aylanishlar soni 1–8 min-1. Nam material ta’minlagich orqali vintli qabul qiluvchi nasadkaga beriladi, bu yerda material aralashtirish ta’sirida bir oz quriydi. So‘ngra material barabanning ichki qismiga o‘tadi. Barabanning material bilan to‘lish darajasi 20 % dan ortmaydi. Barabanning butun uzunligi bo‘yicha nasadkalar joylashtiriladi. Nasadkalar barabanning kesimi bo‘yicha materialni bir me’yorda tarqatish va aralashtirishni ta’minlaydi. Bunday sharoitda material bilan qurituvchi agentning o‘zaro ta’siri samarali bo‘ladi. Pnevmatik quritkichlar. Donador (lekin qovishib qolmaydigan) va kristall materiallarni suvsizlantirish uchun pnevmatik quritgichlar ishlatiladi. Quritish jarayoni uzunligi 10-20 m bo‘lgan veritkal quvurda olib boriladi. Materialning zarrachalari isitilgan havo (yoki tutunli gaz) oqimi bilan harakat qiladi. Bunda havo oqimining tezligi qattiq zarrachaning harakat tezligidan katta bo‘ladi (10-40 m/s). Bunday quritgichlarda jarayon juda qisqa vaqt (1-3 s) davom etadi, shu sababli material tarkibidagi erkin namlikning bir qismigina ajralib chiqadi.
Valsovkali quritgichlar. Bu turdagi uskunalar turli suyuqliklar va oquvchan pastasimon materiallarni atmosfera bosimida yoki vakuum ostida quritish uchun ishlatiladi. Quritish jarayoni uzluksiz ravishda olib boriladi va qo‘l mehnati talab qilinmaydi. Bu turdagi quritkich bitta yoki ikkita barabandan iborat. 16.16-rasmda bitta barabanli quritkichning sxemasi keltirilgan. Bunday quritkichda tog‘araning ichida bitta baraban aylanib turadi. Tog‘araga material uzluksiz ravishda berib turiladi.
5-bilet

1. 
   Absorbsiya jarayoni fazalarni ajratuvchi yuzada ro‘y beradi. Shu sababdan absorberlarda iloji boricha gaz va suyuqlik o‘rtasidagi kontakt (to‘qnashuv) yuzasini ko‘paytirish zarur. Fazalarning to‘qnashuv yuzasini hosil qilish usuliga ko‘ra, absorberlar shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) plenkali; 2) nasadkali; 3) tarelkali; 4) suyuqlikni sochib beruvchi. Nasadkali absorber (12.7, b-rasm) ning yuqorigi qismida regeneratsiya qilingan absorbent uchun taqsimlovchi tarelka 2 o‘rnatilgan. Nasadkali qatlam tayanch panjarasi 4 ning ustiga joylashtirilgan. Absorberni nasadka bilan yuklash va uni tushirish tuynuklar 5 va 7 orqali amalga oshiriladi. Neft va gazni qayta ishlash korxonalarida tarelkali va nasadkali absorberlar eng ko‘p tarqalgan. 12.7-rasmda tarelkali va nasadkali absorberlarning sxematik ko‘rinishlari tasvirlangan. Tarelkali absorber (12.7, a-rasm) vertikal joylashgan uskunadan iborat bo‘lib, qobiq 1 ning yuqorigi qismida absorbentning gaz oqimi bilan chiqib ketmasligi uchun tomchi ajratgich 2 o‘rnatilgan. Tarelkalar 3 ning ustida gaz oqimi bilan absorbentning to‘qnashuvi yuz beradi. Absorberni ta’mirlash va uning ichki qismlarini montaj qilish uchun 4-5 ta tarelkalarning oralig‘iga qopqoqli tuynuklar 4 joylashtirilgan. Qobiqning pastki qismi tayanch gardishi 5 ga payvand qilingan.
   
2. 
   Gaz, bug‘ yoki eritmalar aralashmalari tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni qattiq jism (adsorbent) yuzasi va g‘ovaklari hajmi bilan yutib olish jarayoni adsorbsiya deb ataladi. Adsorbsiya paytida yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi. Adsorbent tarkibiga yutilib bo‘lgan modda esa adsorbat deyiladi. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorbsiya jarayonlari tabiiy va qo‘shimcha uglevodorodli gazlarni benzinsizlantirish, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gazlardan vodorod va etilen olish, gaz va suyuqliklarni quritish, benzin fraksiyalaridan kichik molekulali aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol)ni ajratish, faollashtirilgan ko‘mir yordamida moylarni va oqova suvlarni tozalash va boshqa maqsadlar uchun qo‘llaniladi. Adsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi. Adsorbent tarkibidagi yutilgan moddani ajratib chiqarish va uni adsorbsiya jarayonida qaytadan ishlatish desorbsiya deyiladi.Qattiq jismning yuzasiga ta’sir qilayotgan kuchlarning tabiatiga ko‘ra adsorbsiya ikki xil bo‘ladi: fizik adsorbsiya va xemosorbsiya. Fizik adsorbsiya molekulyar kuchlarning o‘zaro ta’sir etishiga asoslangan. Xemosorbsiya esa kimyoviy kuchlarning o‘zaro ta’sirlanishi orqali yuz beradi. Adsorbentning tanlovchanligi va uning adsorbsion hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va molekulalarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda adsorbentning solishtirma yuzasi (massa yoki hajm birligidagi adsorbentning yuzasi) va adsorbent g‘ovaklarining o‘lchamlari muhim ahamiyatiga ega. Bu ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bog‘langan. G‘ovaklarning o‘lchamlari qanchalik kichik bo‘lsa, adsorbentning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo‘ladi.
   
3. 
   Kristallanish — modda va jismlarning termodinamik turgʻunsizlik qolatdan turgʻun holatga oʻtish jarayonida kristallarnsht hosil boʻlishi. Kristallar hosil boʻladigan muhitlar oʻta sovitilgan bugʻ yoki toza modda suyuqligi, muayyan moddaning boshqa moddadagi oʻta toʻyingan eritmasi, boshqa kristall tuzilishli modda va h. k. boʻlishi mumkin.Suvning sovib, qattiq qolatga oʻtishi ham K. jarayonidir. K.da jism energiyasi kamayadi, chunki bunda issiqlik kurinishida yashirin energiya ajralib chiqadi (K. issiqligi deyiladi) va bu jarayon moddaning erish temperaturasidan past temperaturadagina yuz beradi. Rasmda soviyotgan suyuqlik temperaturasining vaqtga bogʻliqligi keltirilgan. Egri chiziqning 1-qismi suyuqlikdan issiqlik ajralishi bilan uning temperaturasi tekis pasaya borishini koʻrsatadi. Gorizontal 2-qismi issiqlik ajralayotganligiga qaramay, temperaturaning muayyan qiymatida uning vaqt oʻtishi bilan oʻzgarmay krlishini koʻrsatadi. Bir oz vaqtdan keyin temperatura pasaya boshlaydi (3-qism). 2-qismga mos kelgan temperatura K. temperaturasi deyiladi. K. paytida ajraladigan issiqlik moddadan olib ketilayotgan issiqlik bilan kompensatsiyalanadi. Shuning uchun ham temperatura vaqtincha oʻzgarmaydi. K. jarayoni toʻxtagandan soʻng, qotgan jism temperaturasi pasaya boshlaydi. temperaturaning vaqtga nisbatan bunday oʻzgarishi kristall jismlarga xos. Kristallanmaydigan suyuqliklarning sovishida yashirin issiqlik ajralmaydi va sovish grafigi monoton chiziqdan iborat boʻladi. K. roʻy berishi uchun K. markazlari, mas, suyuqlikda muallaq holda yurgan qattiq zarralar va boshqa boʻlishi lozim. Bu K. markazlari atrofida ayrim kristallchalar borgan sari oʻsib borib, oqibatda birbiriga birikib polikristall qattiq jiyemni hosil qiladi. Faqat maxsus sharoitdagiva K. markazidan oʻsib chiqqan bir butun monokristall hosil qilish mumkin.Koʻpchilik jismlar uchun K. temperaturasi bosim ortishi bilan koʻtariladi. Suyuqlikda oʻsayotgan kristallda kattagina temperatura gradiyenti mavjud boʻladi. Bu hol turli qatlamlarda atomlararo masofalarning birday boʻlmasligiga olib keladi. Nihoyat, kristall oʻsib boʻlganidan soʻng, uning sovishida hosil boʻlgan termoelastik kuchlanishlar kristalldagi dislokatsiyani vujudga keltiradi.
   

6-bilet

1. 
   4 bilet 1- savol
   
2. 
   Ish rejimiga ko‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo‘ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko‘ra davriy adsorberlar o‘zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo‘ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo‘lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi: 1) qo‘zg‘olmas qatlamli; 2) harakatchan qatlamli; 3) mavhum qaynash qatlamli. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig‘imidan to‘la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o‘zida olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo‘ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir.Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo‘ljallangan qo‘zg‘olmas qatlamli adsorber ko‘rsatilgan. Diametri 3,6 m bo‘lgan uskuna qobig‘i 1 da NaX seolitidan iborat bo‘lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami 6 tayanch panjarasi 2, uning ustida joylashtirilgan teshikli list 3 va ikki qator metall to‘rlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo‘shimcha alyumogel qatlami 7 joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta’sirini kamaytirish va uni bir me’yorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo‘lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser 10 va maxsus kran 9 dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi hamda tushirish quvur 5 yordamida amalga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur 12 orqali bajariladi.
   

7-bilet
1.Ikki yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bir jinsli suyuqlik aralashmalarini ajratishda haydash (distillyatsiya va rektifikatsiya) usuli keng ishlatiladi.Agar boshlang‘ich aralashma uchuvchan va uchmaydigan komponentlardan iborat bo‘lsa, bunda bug‘latish orqali suyuqlikni tashkil etuvchi komponentlarga ajratish mumkin. Haydash yo‘li bilan esa komponentlar turli uchuv-chanlikka ega bo‘lgan holda ham suyuq aralashmalarni aj¬ratish mumkin. Haydash yo‘li bilan suyuqliklarni ajratish bir xil haroratlarda aralashma komponentlarining turlicha uchuvchanlikka ega bo‘lishiga asoslangan. Shu sababli haydash paytida aralashma tarkibidagi hamma komponentlar o‘zlarining uchuvchanlik xususiyatiga mutanosib ravishda bug‘ holatiga o‘tadi. Haydash jarayonidan ajralib chiqqan bug‘ kondensatsiyaga uchraydi, hosil bo‘lgan kondensat distillyat yoki rektifikat deb ataladi. Bug‘lanmay qolgan va qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan suyuqlik esa qoldiq deb yuritiladi.Bug‘ fazasining yengil uchuvchan komponent bilan boyish darajasi asosan haydash usuliga bog‘liq. Suyuqliklarni haydashning ikkita usuli bor: 1) oddiy haydash (distillyatsiya); 2) murakkab haydash (rektifikatsiya) .Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o‘rtasidagi farq ancha katta bo‘lsa, bunda oddiy haydash usulidan foydalaniladi. Oddiy haydash paytida suqlikning bir marta qisman bug‘lanishi yuz beradi. Odatda bu usul suyuq aralashmalarni birlamchi ajratish hamda mu¬rakkab aralashmalarni keraksiz qo‘shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi.
Suyuq aralashmani komponentlarga to‘la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaniladi. Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug‘latishda ajralgan bug‘ va bug‘ning kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo‘lgan suyuqlik o‘rtasida ko‘p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga asoslangan.

3. 
   Даврий ишлайдиган адсорберлар. Бундай ускуналар ҳисобланилганда уларнинг диаметри ва баландлиги топилади. Ўзгармас қатламли адсорбернинг диаметри қуйидаги тенглама орали аниқланади:
   
4. 
   , (14.13)
   
5. 
   бу ерда V – адсорбент қатламидан ўтаётган газ аралашмаси ёки эритманинг ҳажмий сарфи; ω0 – газ аралашмаси ёки эритманинг ускунанинг бўш кесимига нисбатан олинган мавҳум ёки келтирилган тезлиги.
   
6. 
   Газ аралашмаси (ёки эритма) нинг мавҳум тезлигини тўғри танлаш муҳим аҳамиятга эга. Агар адсорбция жараёнининг жадаллиги ташқи дифузиянинг тезлиги орқали белгиланса, ω0 нинг ортиши билан адсорбция тезлиги кўпаяди, бироқ бир вақтнинг ўзида оқимни адсорбент қатлами орқали ўтказиш учун зарур бўлган энергия сарфи ортади. Шу сабабдан ҳар бир аниқ шароит учун ω0 нинг мақбул қиймати топилади. Саноат миқёсида ω0 нинг қиймати 0,3 м/с дан ортмайди.
   
7. 
   Адсорбернинг баландлигини аниқлаш адсорбент қатламининг баландлиги Н ни аниқлаш билан боғлиқ. Қатламнинг баландлиги қуйидаги тенглама орқали топилади:
   
8. 
   Н = U (τa + τ0) , (14.14)
   
9. 
   бу ерда U – қатламдаги бир хил концентрatsiяли адсорбция фронти (ёки модда ўтказиш зонаси) ҳаракатининг тезлиги; τa – қатламнинг адсорбцион ҳимоя қилиш вақти; τ0 – қатламни ҳимоя қилиш вақтининг йўқолиши.
   
10. 
    Модда ўтказиш зонасининг ўзгармас тезлиги моддий баланс тенгламасига асосан қуйидаги ифода орқали аниқланади:
    
11. 
    , (14.15)
    
12. 
    бу ерда – адсорбтивнинг оқимдаги дастлабки ҳажмий концентрatsiяси Сб билан мувозанатда бўлган адсорбент қатламининг ҳажм бирлигидаги адсорбтивнинг концентрatsiяси; ε – адсорбент қатламидаги эркин ҳажмнинг улуши.
    
13. 
    Адсорбция жараёнининг самарадорлиги адсорбент қатламига газ аралашмаси берилгандан тортиб, то тегишли компонентнинг адсорбентда ютилмасдан қатламнинг ташқи четида пайдо бўлиш моментигача кетган вақт билан ҳам белгиланади. Вақтнинг ушбу қиймати қатламнинг ютилаётган моддага нисбатан адсорбцион ҳимоя қилиш вақти деб юритилади. Қатламнинг ҳимоя қилиш вақти τa ни Н.А. Шилов ва унинг ходимлари томонидан таклиф этилган эмпирик тенглама орқали топиш мумкин (14.7-расм):
    
14. 
    τa = КН – τ0 . (14.16)
    
15. 
    бу ерда К=1/U – қатламнинг ҳимоя қилиш коэффициенти, Кω0 = const.
    
16. 
    14.7-расмдан яққол кўриниб турибдики τa нинг Н дан боғлиқлиги силлиқ эгри чизиқни ташкил этиб, адсорбция фронти параллел ҳолатда силжиган пайтда тўғри чизиқ кўринишини эгаллайди. Ушбу тўғри чизиқ оғиш бурчагининг тангенси қатламнинг ҳимоя қилиш коэффициентига тенг бўлади, яъни tg =К. Қатламнинг адсорбцион ҳимоя қилиш вақти τа нинг адсорбент қатлами баландлиги Н дан боғлиқлиги.Амалий ҳисоблашларда қатламни ҳимоя қилиш вақтининг йўқолиши τ0 нинг қиймати тажриба натижалари асосида олинган қуйидаги тахминий боғлиқлик ёрдамида аниқланади τ0 ≈ 0,5 бу ерда Н0 – модда ўтказиш зонасининг баландлиги Модда ўтказиш зонасининг баландлиги қуйидаги тенглама орқали ҳисобланади:бу ерда noy – газ (ёки суюқлик) фазаси бўйича ҳисобланган умумий ўтказиш сони; Куu – газ (ёки суюқлик) фазаси бўйича ҳисобланган модда ўтказишнинг ҳажмий коэффициенти.Қатламни ҳимоя қилиш вақтининг йўқолиши τ0 ни камайтириш учун газ аралашмасини қатламга бир меъёрда берилишини таъминлаш ва унинг адсорбент заррачаларини айланиб ўтиш шарт-шароитларини яхшилаш керак. Масалан, адсорбция жараёнини мавҳум қайнаш ҳолатида олиб борилганда шароитни шундай танлаш мумкинки, бунда τ0 минимал қийматга эга бўлади.
    

8-bilet

1. 
   4-bilet 2-savol
   
2. 
   Суюқлик суюқлик» системаларида эритма ёки қаттиқ жисмлар таркибидан бир ёки бир неча компонентларни махсус суюқлик (эритувчи) ёрдамида ажратиб олиш жараёни экстракцкялаш деб номланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, эритувчи аралашмада эримайди, лекин экстракцияланаётган компонентой эритади. Маълумки, экстракция жараёни 2 хил бўлади: 1) суюқликларни экстракциялаш; 2) қаттиқ материалларни экстракциялаш
   
3. 
   Ясси кисмли янчгич. Ушбу майдалаш машинасининг конструктив чизмаси 3.3- расмда берилган. Машинанинг асосий иш органлари вазифасини кузгалмас ( / ) ва кузгалувчан (2) ясси кисмлар бажаради. Бу кисмларнинг усти емирилишга бардошли марганецли пулатдан килинган тарам-тарамли плиталар билан копланган. Ушбу пулат плиталар ясси кисмларни ейилишдан химоя килади. Кузгалувчан ясси кием юкори томондан ук (3) га осиб куйилган булиб, тебранма харакат килиши мумкин.Кузгалувчан ясси кием (2), вал (5), эксцентриклар шатун (9) ва тиргович плиталар ёрдамида тебранма харакат килади. Кузгалмас ва кузгалувчан ясси кисмлар пастки томонидаги тор тиркишнинг кенглиги (яъни машинадан чикаётган майдаланган з а р р ач а ларнинг улчами) дастаклар (7) ёрдамида созланади. Болгали янчиш машинаси. Бу курилма (3.4- раем) зарба-
   

марказдан кочма кучи асосида ишлайдиган янчиш машиналари
турига киради. Бу машина ички кисми эскиришга бардошли
марганецли пулат плиталари билан копланган кобик (/), вал
(2) ва валга урнатилган диск ((4) ёрдамида болгалар (5) эркин жойлаштирилган. Болгалар хам
марганецли пулатдан тайёрланган. К,обикнинг пастки кисмида
панжара (6 ) бор. Болгалари булган диск 40 м / с тезлик билан айланма харакат килади. Шарли тегирмон. Шарли тегирмон майдаловчи жиемлар
(металл ёки кварцдан тайёрланган шарлар) билан кисман
тулдирилган барабандан иборат. Барабаннинг айланиши пайтида
ишк,аланнш кучи таъсирида шарлар барабан билан бирга харакат
к,илиб, маълум баландликка кутарилгандан еунг эркин тушиб,
материални зарба кучи ва ейилиш натижасида майдалайди.
Шарли тегирмонларнинг диафрагмали, трубали, стерженли ва
хоказо турлари бор. Шарли тегирмонларнинг майдалаш самарадорлиги ва энергия сарфи мавда-
ловчи жисмларнинг айланиш тезлиги, огирлиги ва улчамларига, хул усул
кулланилганда эса суспензиянинг концентрatsiясига хам боглик булади.
Шарли тегирмонлар бир ка гор афзалликларга эга: исталган материални
мацдалаш мумкин; узок давом этган иш режимвда доимий майдаланиш даражаси-
га эришилада; мустахкамлик ва хавс}х:изликни таъмин этади; ишлатиш жуда кулай.
Камчиликлари: улчамлари катта; фойдали иш коэффициента кичик; майда-
ловчи жисмларнинг ейилиши натижасида майдаланган материал заррачалари
ифлосланади; машиналарнинг ишлаш жараёнида шовкин хосил булади.

9-bilet

1. 
   1-bilet 1- savol
   
2. 
   7-bilet 1-savol
   
3. 
   6-bilet 2-savol
   

10-bilet
1.

2. Ikki yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bir jinsli suyuqlik aralashmalarini ajratishda haydash (distillyatsiya va rektifikatsiya) usuli keng ishlatiladi.Agar boshlang‘ich aralashma uchuvchan va uchmaydigan komponentlardan iborat bo‘lsa, bunda bug‘latish orqali suyuqlikni tashkil etuvchi komponentlarga ajratish mumkin. Haydash yo‘li bilan esa komponentlar turli uchuv-chanlikka ega bo‘lgan holda ham suyuq aralashmalarni aj¬ratish mumkin. Haydash yo‘li bilan suyuqliklarni ajratish bir xil haroratlarda aralashma komponentlarining turlicha uchuvchanlikka ega bo‘lishiga asoslangan. Shu sababli haydash paytida aralashma tarkibidagi hamma komponentlar o‘zlarining uchuvchanlik xususiyatiga mutanosib ravishda bug‘ holatiga o‘tadi. Haydash jarayonidan ajralib chiqqan bug‘ kondensatsiyaga uchraydi, hosil bo‘lgan kondensat distillyat yoki rektifikat deb ataladi. Bug‘lanmay qolgan va qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan suyuqlik esa qoldiq deb yuritiladi.Bug‘ fazasining yengil uchuvchan komponent bilan boyish darajasi asosan haydash usuliga bog‘liq. Suyuqliklarni haydashning ikkita usuli bor: 1) oddiy haydash (distillyatsiya); 2) murakkab haydash (rektifikatsiya) .Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o‘rtasidagi farq ancha katta bo‘lsa, bunda oddiy haydash usulidan foydalaniladi. Oddiy haydash paytida suqlikning bir marta qisman bug‘lanishi yuz beradi. Odatda bu usul suyuq aralashmalarni birlamchi ajratish hamda mu¬rakkab aralashmalarni keraksiz qo‘shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi.
Suyuq aralashmani komponentlarga to‘la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaniladi. Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug‘latishda ajralgan bug‘ va bug‘ning kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo‘lgan suyuqlik o‘rtasida ko‘p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga asoslangan.

4. 
   Rektifikatsiya va absorbsiya jarayonlarida bug‘ (gaz) va suyuqlik oqimlarining kontaktini amalga oshirish uchun turli tuzilishga ega bo‘lgan uskunalar ishlatiladi, ularning ichida kolonna rusumidagi vertikal uskunalar eng ko‘p tarqalgan. Ushbu rusumdagi uskunalar ishchi bosim, texnologik vazifasi va kontakt moslamalarining rusumiga qarab sinflanadi. Texnologik vazifasiga binoan kolonnali uskunalar quyidagi turlarga bo‘linadi: neft va mazutni atmosfera bosimida va atmosfera bosimi – vakuum ta’sirida ajratishga mo‘ljallangan qurilmalarning kolonnalari; benzinlarni ikkilamchi haydash qurilmalarining kolonnalari; katalitik kreking qurilmalarining kolonnalari; gazlarni ajratish qurilmalarining kolonnalari; moylarni deparafinizatsiya qilishda erituvchilarni regeneratsiyalaydigan qurilmalarning kolonnalari va boshqalar. Tarelkali kolonnaning ichki qismiga uning balandligi bo‘ylab bir xil oraliqda bir necha gorizontal to‘siqlar, ya’ni tarelkalar o‘rnatiladi. Tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi barbotaj deyiladi. Har xil shaklli va turli o‘lchamga ega bo‘lgan qattiq jismlar, ya’ni nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal kolonnalarning tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgani uchun ular sanoatda keng ishlatiladi. Nasadkali kolonnalarda nasadkalar gaz va suyuqlik o‘tadigan tayanch panjaralariga o‘rnatiladi. Uskunaning ichki bo‘shlig‘i nasadka bilan to‘ldirilgan bo‘ladi yoki har birining balandligi 1,5-3 m bo‘lgan qatlamlar holatida joylashtiriladi. yupqa qatlamli (plyonkali) rejim bo‘lib, gazning kichik tezliklarida va suyuqlik oz miqdorda berilganda hosil bo‘ladi. Bunday rejimda suyuqlik nasadkalarning yuzalari bo‘ylab tomchi va yupqa qatlam tarzida harakat qiladi. Gaz panjaraning tagiga beriladi, so‘ngra nasadka qatlamidan o‘tadi. Suyuqlik esa kolonnaning yuqorigi qismidan maxsus taksimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o‘tayotganda pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Kolonna samarali ishlash uchun suyuqlik bir tekisda, uskunaning butun ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bir xil sochib berilishi kerak. Bu uskunada kontakt yuza nasadkalar yordamida hosil qilinadi.
   

11-bilet
1. . Gaz hamda bug‘-gaz aralashmalaridagi bir yoki bir necha komponentlarning suyuqlikda tanlab yutilish jarayoni absorbsiya deb ataladi. Yutilayotgan gaz absorbtiv, yutuvchi suyuqlik absorbent deyiladi. Absorbtiv bilan absorbentning o‘zaro ta’siriga ko‘ra absorbsiya jarayoni ikki xil bo‘ladi: fizik absorbsiya va kimyoviy absorb¬siya (xemosorbsiya). Fizik absorbsiyada yutilayotgan gaz bilan absorbent o‘zaro bir-biri bilan kimyoviy birikmaydi. Agar yutilayotgan gaz absorbent bilan o‘zaro birikib, kimyoviy birikma hosil qilsa, xemosorbsiya dey-iladi. Absorbsiya jarayonida gazning yutilmay qolgan qismi inert gaz deb ataladi. Sanoatda absorbsiya jarayoni turli maqsadlarda qo‘llaniladi: 1) gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratib olishda; 2) gaz aralashmalarini zaharli moddalardan tozalash uchun; 3) gazlarni quritish; 4) tayyor mahsulotlar olishda va hokazo. Absorbentlarni tanlashda quyidagi omillarga ahamiyat beriladi: ajratilishi lozim bo‘lgan gazning tarkibi; jarayonning bosimi va harorati; uskunaning ish unumdorligi; absorbentning tanlab ta’sir qiluvchanligi va uning yutish qobiliyati, korroziyaga uchrashish faolligi, narxi, zaharlik darajasi va hokazo. Genri koeffitsientining miqdori berilgan gaz uchun yutilayotgan suyuqlik va gazning tarkibiga, haroratiga bog‘liq bo‘lib, sistemaning umumiy bosimiga bog‘liq emas. Ye ning haroratga bog‘liqligi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:

Absorbsiya jarayonining tezligi quyidagi modda o‘tkazish tenglamalari orqali ifoda qilinadi:
M = Ku F ΔUo‘r τ ;
M = Kx F ΔXo‘r τ ;
2. Rektifikatsiya va absorbsiya jarayonlarida bug‘ (gaz) va suyuqlik oqimlarining kontaktini amalga oshirish uchun turli tuzilishga ega bo‘lgan uskunalar ishlatiladi, ularning ichida kolonna rusumidagi vertikal uskunalar eng ko‘p tarqalgan. Ushbu rusumdagi uskunalar ishchi bosim, texnologik vazifasi va kontakt moslamalarining rusumiga qarab sinflanadi. Texnologik vazifasiga binoan kolonnali uskunalar quyidagi turlarga bo‘linadi: neft va mazutni atmosfera bosimida va atmosfera bosimi – vakuum ta’sirida ajratishga mo‘ljallangan qurilmalarning kolonnalari; benzinlarni ikkilamchi haydash qurilmalarining kolonnalari; katalitik kreking qurilmalarining kolonnalari; gazlarni ajratish qurilmalarining kolonnalari; moylarni deparafinizatsiya qilishda erituvchilarni regeneratsiyalaydigan qurilmalarning kolonnalari va boshqalar. Tarelkali kolonnaning ichki qismiga uning balandligi bo‘ylab bir xil oraliqda bir necha gorizontal to‘siqlar, ya’ni tarelkalar o‘rnatiladi. Tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi barbotaj deyiladi. Har xil shaklli va turli o‘lchamga ega bo‘lgan qattiq jismlar, ya’ni nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal kolonnalarning tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgani uchun ular sanoatda keng ishlatiladi. Nasadkali kolonnalarda nasadkalar gaz va suyuqlik o‘tadigan tayanch panjaralariga o‘rnatiladi. Uskunaning ichki bo‘shlig‘i nasadka bilan to‘ldirilgan bo‘ladi yoki har birining balandligi 1,5-3 m bo‘lgan qatlamlar holatida joylashtiriladi. yupqa qatlamli (plyonkali) rejim bo‘lib, gazning kichik tezliklarida va suyuqlik oz miqdorda berilganda hosil bo‘ladi. Bunday rejimda suyuqlik nasadkalarning yuzalari bo‘ylab tomchi va yupqa qatlam tarzida harakat qiladi. Gaz panjaraning tagiga beriladi, so‘ngra nasadka qatlamidan o‘tadi. Suyuqlik esa kolonnaning yuqorigi qismidan maxsus taksimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o‘tayotganda pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Kolonna samarali ishlash uchun suyuqlik bir tekisda, uskunaning butun ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bir xil sochib berilishi kerak. Bu uskunada kontakt yuza nasadkalar yordamida hosil qilinadi.
3…………………

12-bilet

1. 
   Ish rejimiga ko‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo‘ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko‘ra davriy adsorberlar o‘zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo‘ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo‘lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi: 1) qo‘zg‘olmas qatlamli; 2) harakatchan qatlamli; 3) mavhum qaynash qatlamli. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig‘imidan to‘la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o‘zida olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo‘ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir.Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo‘ljallangan qo‘zg‘olmas qatlamli adsorber ko‘rsatilgan. Diametri 3,6 m bo‘lgan uskuna qobig‘i 1 da NaX seolitidan iborat bo‘lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami 6 tayanch panjarasi 2, uning ustida joylashtirilgan teshikli list 3 va ikki qator metall to‘rlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo‘shimcha alyumogel qatlami 7 joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta’sirini kamaytirish va uni bir me’yorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo‘lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser 10 va maxsus kran 9 dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi hamda tushirish quvur 5 yordamida amalga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur 12 orqali bajariladi.
   
2. 
   Neft va gazni qayta ishlash korxonalarida qo‘llaniladigan rektifikatsion va absorbsion kolonnalarda turli rusumdagi tarelkalar (qalpoqchali, klapanli, elaksimon, tez harakat qiladigan oqimli, S-simon elementli, nasadkali va boshqalar) ishlatiladi.Rektifikatsion kolonnalar (absorberlardan farqli) qo‘shimcha issiqlik almashinish uskunalari (isitgich, qaynatgich, haydash kubi, deflegmator, kondensator, sovitgich) bilan ta’minlangan bo‘ladi. Energetik harajatlarni kamaytirish uchun quyidagi ishlar qilingan bo‘lishi kerak: 1) rektifikatsion kolonnalarni yaxshi issiqlik izolyatsiyasi bilan qoplash; 2) jarayonni maqbul (ya’ni optimal) flegma soni bilan olib borish; 3) ikkilamchi issiqlik oqimlaridan ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanish; 4) mumkin bo‘lgan sharoitda uskunaning kubida suyuqlikni bug‘latish uchun o‘tkir bug‘ni ishlatish; 5) issiqlik nasosini qo‘llash; 6) ayrim sharoitlarda, masalan azeotrop aralashmalarini rektifikatsiyalash paytida, har xil bosim bilan ishlaydigan ikki (yoki ko‘p) kolonnali qurilmalardan foydalanish.Rektifikatsion kolonnalarni hisoblash ham bir xil rusumdagi absorbsion uskunalarni hisoblashdan farq qilmaydi. Faqat dastlab yuqorigi va pastki kolonna alohida hisoblanadi, so‘ngra rektifikatsion uskunaning umumiy ish balandligi aniqlanadi.
   
3. 
   

Suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar ekstraktorlar deb ataladi. Sanoatda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar asosan uch turga bo‘linadi: aralashtirish-tindirish; kolonnali; rotatsion ekstraktorlar. Aralashtirish-tindirish ekstraktorlari. Eng oddiy, davriy ishlaydigan aralashtirish-tindirish ekstraktorlari vazifasini aralashtirgichli uskunalar bajaradi. Bir pog‘onali ekstraksiyalashni uzluksiz olib borish uchun ikki qism (aralashtirish va tindirish) dan iborat uskunalar ishlatiladi. Sanoatda aralashtirgichlar sifatida injektorli, diafragmali, quvurli aralashtirgichlar, markazdan qochma nasos, oddiy ventillyator keng ishlatiladi.
Kollonali ekstraktorlar. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida nasadkali, tarelkali va rotatsion ekstraktorlardan foydalaniladi. Sanoatda diametri 5 metrgacha va balandligi 40 metrgacha bo‘lgan kolonnali uskunalar ishlatiladi. Bunday ekstraktorlar atmosfera bosimi bilan yoki yuqori bosimda ishlaydi. Masalan, 15.9-rasmda moylarni furfurol bilan tozalashga mo‘ljallangan nasadkali ekstraksion kolonnaning sxemasi ko‘rsatilgan. Ekstraktorning balandligi bo‘yicha 8-10 ta seksiya 2 bo‘lib, ularning ichiga o‘lchamlari 25x25 mm bo‘lgan Rashig halqalari joylashtirilgan. Xar bir seksiyaning balandligi 1,2 dan 3 metrgacha bo‘lishi mumkin. Rotatsion ekstraktorlar. Bunday uskunalarda fazalarning kontakti va ularni ajratish markazdan qochma kuch ta’sirida amalga oshiriladi. 15.13-rasmda moylarni tozalashga mo‘ljallangan rotatsion-diskli ekstraktorning sxemasi ko‘rsatilgan. Halqasimon to‘siqlar 2 yordamida uskuna bir necha seksiyalarga ajratilgan. Ekstraktorning o‘rtasidagi aylanuvchi val 4 ga yapaloq disklar 3 birlashtirilgan. Val katta tezlik bilan harakat qilganda, yengil faza markazdan qochma kuch ta’sirida diskning chekasiga tomon harakat qiladi, og‘ir faza esa rotorning markaziga yaqin joyni egallaydi. Natijada fazalarning jadallashtirilgan harakati yuz beradi va seksiyalarda uzluksiz ravishda fazalarning ajralishi ham davom etadi.

13-bilet

1. 
   Ish rejimiga ko‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo‘ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko‘ra davriy adsorberlar o‘zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo‘ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo‘lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi: 1) qo‘zg‘olmas qatlamli; 2) harakatchan qatlamli; 3) mavhum qaynash qatlamli. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig‘imidan to‘la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o‘zida olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo‘ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir.Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo‘ljallangan qo‘zg‘olmas qatlamli adsorber ko‘rsatilgan. Diametri 3,6 m bo‘lgan uskuna qobig‘i 1 da NaX seolitidan iborat bo‘lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami 6 tayanch panjarasi 2, uning ustida joylashtirilgan teshikli list 3 va ikki qator metall to‘rlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo‘shimcha alyumogel qatlami 7 joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta’sirini kamaytirish va uni bir me’yorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo‘lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser 10 va maxsus kran 9 dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi hamda tushirish quvur 5 yordamida amalga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur 12 orqali bajariladi.
   
2. 
   Eritmalar tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni tanlab ta’sir qiluvchi erituvchilar yordamida ajratib olish jarayoni suyuqliklarni ekstraksiyalash deb yuritiladi. Suyuq aralashma bilan erituvchi o‘zaro ara-lashtirilganda erituvchida faqat kerakli komponentlar yaxshi eriydi, qolgan komponentlar esa juda yomon yoki butunlay erimaydi. Eks-traksiyalashni amalga oshirish uchun issiqlik talab etilmaydi. Dastlabki eritma va erituvchi o‘zaro ta’sir ettirilganda ikkita faza (ekstrakt va rafinat) hosil bo‘ladi. Ajratib olingan moddaning erituvchidagi eritmasi ekstrakt, dastlabki eritmaning qoldig‘i esa rafinat deb yuritiladi. Rafinat tarkibida biroz miqdorda erituvchi ham bo‘ladi. Olingan ikkita suyuqlik fazasi (ekstrakt va rafinat) bir-biridan tindirish, sentrifugalash yoki boshqa mexanik usullar yordamida ajratiladi. So‘ngra ekstrakt tarkibidan tegishli mahsulot ajratib olinadi, rafinatdan esa erituvchi regeneratsiya qilinadi. Suyuqliklarni ekstraksiyalash boshqa usullar (rektifikatsiyalash, bug‘latish va hokazo) ga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega: jarayon past haroratda olib boriladi; eritmaning bug‘lanishi uchun issiqlik talab qilinmaydi; tanlab ta’sir qilish xususiyatiga ega bo‘lgan istalgan erituvchini ishlatish imkoni bor. Bu usul kamchilikdan holi emas; qo‘shimcha komponent (erituvchi) ni ishlatish va uni regeneratsiya qilishni tashkil etish qurilma sxemasini murakkablashtiradi va ekstraksiyalash jarayonini qimmatlashtiradi.
   
3. 
   Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi. Bu jarayonda namlik bug‘lanish yo‘li bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug‘) fazasiga o‘tadi. Materiallarni uch xil usul (mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida) bilan suvsizlantirish mumkin. Mexanik usul bilan suvsizlantirish – tarkibida ko‘p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Fizik-kimyoviy usul bilan materiallarni suvsizlantirish laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu usul suvni o‘ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislotasi, kalsiy xloridi) dan foydalanishiga asoslangan. Yopiq idish ichida suvni tortuvchi modda ustiga nam materialni joylashtirish yo‘li bilan uni suvsizlantirish mumkin. Issiqlik ta’sirida suvsizlantirish (quritish) sanoatning turli sohalarida keng ishlatiladi. Quritish ko‘pchilik ishlab chiqarishlarning oxirgi, ya’ni tayyor mahsulot olishdan oldingi jarayoni hisoblanadi. Nam havoning hajm birligiga to‘g‘ri kelgan suv bug‘larining miqdori absolyut namlik deb ataladi. Havo absolyut namligining to‘yinish paytidagi absolyut namlikka nisbati nisbiy namlik deb ataladi.
   

14-bilet
1. Ikki yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bir jinsli suyuqlik aralashmalarini ajratishda haydash (distillyatsiya va rektifikatsiya) usuli keng ishlatiladi.Agar boshlang‘ich aralashma uchuvchan va uchmaydigan komponentlardan iborat bo‘lsa, bunda bug‘latish orqali suyuqlikni tashkil etuvchi komponentlarga ajratish mumkin. Haydash yo‘li bilan esa komponentlar turli uchuv-chanlikka ega bo‘lgan holda ham suyuq aralashmalarni aj¬ratish mumkin. Haydash yo‘li bilan suyuqliklarni ajratish bir xil haroratlarda aralashma komponentlarining turlicha uchuvchanlikka ega bo‘lishiga asoslangan. Shu sababli haydash paytida aralashma tarkibidagi hamma komponentlar o‘zlarining uchuvchanlik xususiyatiga mutanosib ravishda bug‘ holatiga o‘tadi. Haydash jarayonidan ajralib chiqqan bug‘ kondensatsiyaga uchraydi, hosil bo‘lgan kondensat distillyat yoki rektifikat deb ataladi. Bug‘lanmay qolgan va qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan suyuqlik esa qoldiq deb yuritiladi.Bug‘ fazasining yengil uchuvchan komponent bilan boyish darajasi asosan haydash usuliga bog‘liq. Suyuqliklarni haydashning ikkita usuli bor: 1) oddiy haydash (distillyatsiya); 2) murakkab haydash (rektifikatsiya) .Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o‘rtasidagi farq ancha katta bo‘lsa, bunda oddiy haydash usulidan foydalaniladi. Oddiy haydash paytida suqlikning bir marta qisman bug‘lanishi yuz beradi. Odatda bu usul suyuq aralashmalarni birlamchi ajratish hamda mu¬rakkab aralashmalarni keraksiz qo‘shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi.

Suyuq aralashmani komponentlarga to‘la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaniladi. Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug‘latishda ajralgan bug‘ va bug‘ning kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo‘lgan suyuqlik o‘rtasida ko‘p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga asoslangan.
2. Ish rejimiga ko‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo‘ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko‘ra davriy adsorberlar o‘zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo‘ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo‘lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi: 1) qo‘zg‘olmas qatlamli; 2) harakatchan qatlamli; 3) mavhum qaynash qatlamli. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig‘imidan to‘la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o‘zida olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo‘ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir.Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo‘ljallangan qo‘zg‘olmas qatlamli adsorber ko‘rsatilgan. Diametri 3,6 m bo‘lgan uskuna qobig‘i 1 da NaX seolitidan iborat bo‘lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami 6 tayanch panjarasi 2, uning ustida joylashtirilgan teshikli list 3 va ikki qator metall to‘rlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo‘shimcha alyumogel qatlami 7 joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta’sirini kamaytirish va uni bir me’yorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo‘lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser 10 va maxsus kran 9 dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi hamda tushirish quvur 5 yordamida amalga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur 12 orqali bajariladi
3. Нормал назарий қуритиш жараёни.. Бу қурилма вентилятор, иситкич (калорифер) ва қуритиш камерасидан иборат. Иситкичга кираётган ҳавонинг катталикларини I0, t0, φ0, x0 билан белгилаймиз. Иситкичда ҳаво t1 ҳароратгача қиздирилади, бунда унинг намлик сақлаши ўзгармайди (х0 = х1), нисбий намлиги камаяди (φ1), энтальпияси ортади (I1). Шу катталиклар билан қизиган ҳаво қуритиш камерасига киради. Қуритиш камерасида ҳавога қўшимча иссиқлик берилмайди ва ҳаво ўзидаги иссиқликни йўқотмайди, деб қабул қиламиз. Бу жараён назарий қуритиш деб аталади. Ҳаво орқали материалга берилган иссиқлик миқдори намликнинг материалдан буғланиши учун сарфланади ва ҳосил бўлган сув буғи орқали материалдан қайтади, деб қабул қилинади. Назарий қуритишда ҳавонинг энтальпияси ўзгармай қолади (I = const). Қуриткичдан чиқаётган ҳавонинг катталиклари t2, φ2, I2, x2, бироқ I2 = I1; x2>x1; t2φ1. Схемадан кўриниб турибдики, нам материалнинг массаси G1 (кг/соат), унинг намлиги W1 (%), қуриган материалнинг массаси G2 (кг/соат) ва унинг намлиги W2 (%). Иситкичдаги ҳавонинг t0 ҳароратдан t1 ҳароратгача қиздириш жараёни АВ чизиқ билан ифодаланади. ВС чизиқ эса қуритиш камерасида содир бўладиган жараённи кўрсатади. Куритиш камерасидан чиқаётган ҳавонинг ҳолати С нуқта билан белгиланади. Ҳақиқий қуриткичнинг моддий ва иссиқлик баланси. Ҳақиқий қуриткичлардаги жараён назарий қуритишдаги жараёндан шу билан фарқ қиладики, бунда I2  I1 бўлади. Бунга сабаб шуки, ҳақиқий қуриткичларда иссиқликнинг бир қисми атроф муҳитга йўқолади. Айрим пайтларда қуритиш камерасига қўшимча иссиқлик киритилади (16.8-расм). Узлуксиз ишлайдиган қуриткичнинг моддий балансини тузиш учун қуйидагиларни қабул қиламиз: G1 – нам материалнинг массаси, кг/соат; W1 – унинг намлиги, %; G2 – қуруқ материалнинг массаси, кг/соат; W2 – унинг камлиги, %; W – буғланган намлик миқдори, кг/соат; L – ҳавонинг сарфи (қуруқ ҳаво ҳисобида), кг/соат.

15-bilet

1. 
   . Rektifikatsiya va absorbsiya jarayonlarida bug‘ (gaz) va suyuqlik oqimlarining kontaktini amalga oshirish uchun turli tuzilishga ega bo‘lgan uskunalar ishlatiladi, ularning ichida kolonna rusumidagi vertikal uskunalar eng ko‘p tarqalgan. Ushbu rusumdagi uskunalar ishchi bosim, texnologik vazifasi va kontakt moslamalarining rusumiga qarab sinflanadi. Texnologik vazifasiga binoan kolonnali uskunalar quyidagi turlarga bo‘linadi: neft va mazutni atmosfera bosimida va atmosfera bosimi – vakuum ta’sirida ajratishga mo‘ljallangan qurilmalarning kolonnalari; benzinlarni ikkilamchi haydash qurilmalarining kolonnalari; katalitik kreking qurilmalarining kolonnalari; gazlarni ajratish qurilmalarining kolonnalari; moylarni deparafinizatsiya qilishda erituvchilarni regeneratsiyalaydigan qurilmalarning kolonnalari va boshqalar. Tarelkali kolonnaning ichki qismiga uning balandligi bo‘ylab bir xil oraliqda bir necha gorizontal to‘siqlar, ya’ni tarelkalar o‘rnatiladi. Tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi barbotaj deyiladi. Har xil shaklli va turli o‘lchamga ega bo‘lgan qattiq jismlar, ya’ni nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal kolonnalarning tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgani uchun ular sanoatda keng ishlatiladi. Nasadkali kolonnalarda nasadkalar gaz va suyuqlik o‘tadigan tayanch panjaralariga o‘rnatiladi. Uskunaning ichki bo‘shlig‘i nasadka bilan to‘ldirilgan bo‘ladi yoki har birining balandligi 1,5-3 m bo‘lgan qatlamlar holatida joylashtiriladi. yupqa qatlamli (plyonkali) rejim bo‘lib, gazning kichik tezliklarida va suyuqlik oz miqdorda berilganda hosil bo‘ladi. Bunday rejimda suyuqlik nasadkalarning yuzalari bo‘ylab tomchi va yupqa qatlam tarzida harakat qiladi. Gaz panjaraning tagiga beriladi, so‘ngra nasadka qatlamidan o‘tadi. Suyuqlik esa kolonnaning yuqorigi qismidan maxsus taksimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o‘tayotganda pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Kolonna samarali ishlash uchun suyuqlik bir tekisda, uskunaning butun ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bir xil sochib berilishi kerak. Bu uskunada kontakt yuza nasadkalar yordamida hosil qilinadi.
   
2. 
   Sanoatda konvektiv usul bilan ishlaydigan quritish uskunalari (lentali, barabanli, pnevmatik, mahsulotlar sochib beriladigan, mavhum qaynash qatlamli) keng tarqalgan. Kontaktli quritish uskunalaridan barabanli-rotorli vakuum quritgichlar, aylanuvchi barabanli vakuum quritgichlar va valsovkali quritgichlar ko‘proq ishlatiladi. Lentali quritgichlar. Bunday quritgichlar dastlabki namligi 75 % gacha bo‘lgan, portlash va yonish havfiga ega bo‘lmagan, zaharsiz, sochiluvchan (donador, granula holatidagi, tolali) mahsulotlarni issiq havo bilan atmosfera bosimida uzluksiz ravishda quritishga mo‘ljallangan. 16.9-rasmda ko‘rsatilgan lentali quritgich to‘g‘ri burchakli qutiga o‘xshaydi, u uzunligi bo‘yicha bir necha (3 dan 10 gacha) seksiyalarga ajratilgan, kengligi bo‘yicha esa ikkita koridorga bo‘lingan. O‘ng tomondagi (mahsulotning siljishi bo‘yicha) koridorning ichiga uzluksiz ishlaydigan transport konveyeri (lentasi) joylashtirilgan. Lentaning ustida quritilishi lozim bo‘lgan mahsulot harakat qiladi. Chap tomonidagi koridorda esa bug‘ kaloriferlari, sirkulyatsiya qiladigan ventilyatorlar va gaz kanallari joylashtirilgan. Barabanli quritgichlar. Bunday quritgichlar atmosfera bosimi bilan uzluksiz ravishda turli sochiluvchan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Barabanli quritgich silindrsimon barabandan tashkil topgan bo‘lib, gorizontga nisbatan kichik og‘ish burchagi (3-60) bilan joylashtirilgan bo‘ladi (16.10-rasm). Baraban bandajlar va roliklar yordamida ushlab turilib, elektromotor va reduktor yordamida aylantiriladi. Quritgich uzunligining diametriga nisbati L/Da=5:6. Barabanning aylanishlar soni 1–8 min-1. Nam material ta’minlagich orqali vintli qabul qiluvchi nasadkaga beriladi, bu yerda material aralashtirish ta’sirida bir oz quriydi. So‘ngra material barabanning ichki qismiga o‘tadi. Barabanning material bilan to‘lish darajasi 20 % dan ortmaydi. Barabanning butun uzunligi bo‘yicha nasadkalar joylashtiriladi. Nasadkalar barabanning kesimi bo‘yicha materialni bir me’yorda tarqatish va aralashtirishni ta’minlaydi. Bunday sharoitda material bilan qurituvchi agentning o‘zaro ta’siri samarali bo‘ladi. Pnevmatik quritkichlar. Donador (lekin qovishib qolmaydigan) va kristall materiallarni suvsizlantirish uchun pnevmatik quritgichlar ishlatiladi. Quritish jarayoni uzunligi 10-20 m bo‘lgan veritkal quvurda olib boriladi. Materialning zarrachalari isitilgan havo (yoki tutunli gaz) oqimi bilan harakat qiladi. Bunda havo oqimining tezligi qattiq zarrachaning harakat tezligidan katta bo‘ladi (10-40 m/s). Bunday quritgichlarda jarayon juda qisqa vaqt (1-3 s) davom etadi, shu sababli material tarkibidagi erkin namlikning bir qismigina ajralib chiqadi.Valsovkali quritgichlar. Bu turdagi uskunalar turli suyuqliklar va oquvchan pastasimon materiallarni atmosfera bosimida yoki vakuum ostida quritish uchun ishlatiladi. Quritish jarayoni uzluksiz ravishda olib boriladi va qo‘l mehnati talab qilinmaydi. Bu turdagi quritkich bitta yoki ikkita barabandan iborat. 16.16-rasmda bitta barabanli quritkichning sxemasi keltirilgan. Bunday quritkichda tog‘araning ichida bitta baraban aylanib turadi. Tog‘araga material uzluksiz ravishda berib turiladi.
   

16-bilet

1. 
   Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi. Bu jarayonda namlik bug‘lanish yo‘li bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug‘) fazasiga o‘tadi. Materiallarni uch xil usul (mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida) bilan suvsizlantirish mumkin. Mexanik usul bilan suvsizlantirish – tarkibida ko‘p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Fizik-kimyoviy usul bilan materiallarni suvsizlantirish laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu usul suvni o‘ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislotasi, kalsiy xloridi) dan foydalanishiga asoslangan. Yopiq idish ichida suvni tortuvchi modda ustiga nam materialni joylashtirish yo‘li bilan uni suvsizlantirish mumkin. Issiqlik ta’sirida suvsizlantirish (quritish) sanoatning turli sohalarida keng ishlatiladi. Quritish ko‘pchilik ishlab chiqarishlarning oxirgi, ya’ni tayyor mahsulot olishdan oldingi jarayoni hisoblanadi. Nam havoning hajm birligiga to‘g‘ri kelgan suv bug‘larining miqdori absolyut namlik deb ataladi. Havo absolyut namligining to‘yinish paytidagi absolyut namlikka nisbati nisbiy namlik deb ataladi.
   
2. 
   Gaz, bug‘ yoki eritmalar aralashmalari tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni qattiq jism (adsorbent) yuzasi va g‘ovaklari hajmi bilan yutib olish jarayoni adsorbsiya deb ataladi. Adsorbsiya paytida yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi. Adsorbent tarkibiga yutilib bo‘lgan modda esa adsorbat deyiladi. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorbsiya jarayonlari tabiiy va qo‘shimcha uglevodorodli gazlarni benzinsizlantirish, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gazlardan vodorod va etilen olish, gaz va suyuqliklarni quritish, benzin fraksiyalaridan kichik molekulali aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol)ni ajratish, faollashtirilgan ko‘mir yordamida moylarni va oqova suvlarni tozalash va boshqa maqsadlar uchun qo‘llaniladi. Adsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi. Adsorbent tarkibidagi yutilgan moddani ajratib chiqarish va uni adsorbsiya jarayonida qaytadan ishlatish desorbsiya deyiladi.Qattiq jismning yuzasiga ta’sir qilayotgan kuchlarning tabiatiga ko‘ra adsorbsiya ikki xil bo‘ladi: fizik adsorbsiya va xemosorbsiya. Fizik adsorbsiya molekulyar kuchlarning o‘zaro ta’sir etishiga asoslangan. Xemosorbsiya esa kimyoviy kuchlarning o‘zaro ta’sirlanishi orqali yuz beradi. Adsorbentning tanlovchanligi va uning adsorbsion hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va molekulalarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda adsorbentning solishtirma yuzasi (massa yoki hajm birligidagi adsorbentning yuzasi) va adsorbent g‘ovaklarining o‘lchamlari muhim ahamiyatiga ega. Bu ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bog‘langan. G‘ovaklarning o‘lchamlari qanchalik kichik bo‘lsa, adsorbentning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo‘ladi.
   
3. 
   Kristallanish — modda va jismlarning termodinamik turgʻunsizlik qolatdan turgʻun holatga oʻtish jarayonida kristallarnsht hosil boʻlishi. Kristallar hosil boʻladigan muhitlar oʻta sovitilgan bugʻ yoki toza modda suyuqligi, muayyan moddaning boshqa moddadagi oʻta toʻyingan eritmasi, boshqa kristall tuzilishli modda va h. k. boʻlishi mumkin.Suvning sovib, qattiq qolatga oʻtishi ham K. jarayonidir. K.da jism energiyasi kamayadi, chunki bunda issiqlik kurinishida yashirin energiya ajralib chiqadi (K. issiqligi deyiladi) va bu jarayon moddaning erish temperaturasidan past temperaturadagina yuz beradi. Rasmda soviyotgan suyuqlik temperaturasining vaqtga bogʻliqligi keltirilgan. Egri chiziqning 1-qismi suyuqlikdan issiqlik ajralishi bilan uning temperaturasi tekis pasaya borishini koʻrsatadi. Gorizontal 2-qismi issiqlik ajralayotganligiga qaramay, temperaturaning muayyan qiymatida uning vaqt oʻtishi bilan oʻzgarmay krlishini koʻrsatadi. Bir oz vaqtdan keyin temperatura pasaya boshlaydi (3-qism). 2-qismga mos kelgan temperatura K. temperaturasi deyiladi. K. paytida ajraladigan issiqlik moddadan olib ketilayotgan issiqlik bilan kompensatsiyalanadi. Shuning uchun ham temperatura vaqtincha oʻzgarmaydi. K. jarayoni toʻxtagandan soʻng, qotgan jism temperaturasi pasaya boshlaydi. temperaturaning vaqtga nisbatan bunday oʻzgarishi kristall jismlarga xos. Kristallanmaydigan suyuqliklarning sovishida yashirin issiqlik ajralmaydi va sovish grafigi monoton chiziqdan iborat boʻladi. K. roʻy berishi uchun K. markazlari, mas, suyuqlikda muallaq holda yurgan qattiq zarralar va boshqa boʻlishi lozim. Bu K. markazlari atrofida ayrim kristallchalar borgan sari oʻsib borib, oqibatda birbiriga birikib polikristall qattiq jiyemni hosil qiladi. Faqat maxsus sharoitdagiva K. markazidan oʻsib chiqqan bir butun monokristall hosil qilish mumkin.Koʻpchilik jismlar uchun K. temperaturasi bosim ortishi bilan koʻtariladi. Suyuqlikda oʻsayotgan kristallda kattagina temperatura gradiyenti mavjud boʻladi. Bu hol turli qatlamlarda atomlararo masofalarning birday boʻlmasligiga olib keladi. Nihoyat, kristall oʻsib boʻlganidan soʻng, uning sovishida hosil boʻlgan termoelastik kuchlanishlar kristalldagi dislokatsiyani vujudga keltiradi.
   

17-bilet

1. 
   Eritmalar tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni tanlab ta’sir qiluvchi erituvchilar yordamida ajratib olish jarayoni suyuqliklarni ekstraksiyalash deb yuritiladi. Suyuq aralashma bilan erituvchi o‘zaro ara-lashtirilganda erituvchida faqat kerakli komponentlar yaxshi eriydi, qolgan komponentlar esa juda yomon yoki butunlay erimaydi. Eks-traksiyalashni amalga oshirish uchun issiqlik talab etilmaydi. Dastlabki eritma va erituvchi o‘zaro ta’sir ettirilganda ikkita faza (ekstrakt va rafinat) hosil bo‘ladi. Ajratib olingan moddaning erituvchidagi eritmasi ekstrakt, dastlabki eritmaning qoldig‘i esa rafinat deb yuritiladi. Rafinat tarkibida biroz miqdorda erituvchi ham bo‘ladi. Olingan ikkita suyuqlik fazasi (ekstrakt va rafinat) bir-biridan tindirish, sentrifugalash yoki boshqa mexanik usullar yordamida ajratiladi. So‘ngra ekstrakt tarkibidan tegishli mahsulot ajratib olinadi, rafinatdan esa erituvchi regeneratsiya qilinadi. Suyuqliklarni ekstraksiyalash boshqa usullar (rektifikatsiyalash, bug‘latish va hokazo) ga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega: jarayon past haroratda olib boriladi; eritmaning bug‘lanishi uchun issiqlik talab qilinmaydi; tanlab ta’sir qilish xususiyatiga ega bo‘lgan istalgan erituvchini ishlatish imkoni bor. Bu usul kamchilikdan holi emas; qo‘shimcha komponent (erituvchi) ni ishlatish va uni regeneratsiya qilishni tashkil etish qurilma sxemasini murakkablashtiradi va ekstraksiyalash jarayonini qimmatlashtiradi.
   
2. 
   Ish rejimiga ko‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo‘ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko‘ra davriy adsorberlar o‘zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo‘ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo‘lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi: 1) qo‘zg‘olmas qatlamli; 2) harakatchan qatlamli; 3) mavhum qaynash qatlamli. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig‘imidan to‘la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o‘zida olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo‘ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir.Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo‘ljallangan qo‘zg‘olmas qatlamli adsorber ko‘rsatilgan. Diametri 3,6 m bo‘lgan uskuna qobig‘i 1 da NaX seolitidan iborat bo‘lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami 6 tayanch panjarasi 2, uning ustida joylashtirilgan teshikli list 3 va ikki qator metall to‘rlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo‘shimcha alyumogel qatlami 7 joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta’sirini kamaytirish va uni bir me’yorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo‘lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser 10 va maxsus kran 9 dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi hamda tushirish quvur 5 yordamida amalga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur 12 orqali bajariladi.
   
3. 
   Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi. Bu jarayonda namlik bug‘lanish yo‘li bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug‘) fazasiga o‘tadi. Materiallarni uch xil usul (mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida) bilan suvsizlantirish mumkin. Mexanik usul bilan suvsizlantirish – tarkibida ko‘p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Fizik-kimyoviy usul bilan materiallarni suvsizlantirish laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu usul suvni o‘ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislotasi, kalsiy xloridi) dan foydalanishiga asoslangan. Yopiq idish ichida suvni tortuvchi modda ustiga nam materialni joylashtirish yo‘li bilan uni suvsizlantirish mumkin. Issiqlik ta’sirida suvsizlantirish (quritish) sanoatning turli sohalarida keng ishlatiladi. Quritish ko‘pchilik ishlab chiqarishlarning oxirgi, ya’ni tayyor mahsulot olishdan oldingi jarayoni hisoblanadi. Nam havoning hajm birligiga to‘g‘ri kelgan suv bug‘larining miqdori absolyut namlik deb ataladi. Havo absolyut namligining to‘yinish paytidagi absolyut namlikka nisbati nisbiy namlik deb ataladi
   

18-bilet
1.