Mámleketlik universiteti tariyx fakulteti

Áyyemgi misrda tabaqali jámiyet hám mámleketti payda bolıwı

Áyyemgi Egipet dep Erisiw dáryasınıń birinshi bosaǵasınan baslap keń Erisiw deltasini payda etgen tar Erisiw oypatlıqsına (keńligi 1 kmdan 20 km.ge shekem ) aytıladı. Tar Erisiw oypatlıqsı Joqarı Egipet, deltaning tómen bólegindegi wálayat Tómen Egipet dep atalǵan. («Yegipet» atı grekshe, Egipet paytaxtı Memfis penenEgipetshe «Xetkau-Ptax» yamasa xikupta «xudo Ptaxning sezimi kal'asi» mánisin ańlatatuǵın sózden kelip shıqqan.) Egipetlikler óz mámleketlerin Erisiw oypatlıqsınıń haydalgan qara topıraqlı jerine qaray Kemet-«qora yer» dep ataǵanlar.
Egipet Afrika kontinentiniń arqa -arqa bóleginde jaylasqan, Suvaysh moynı arqalı Egipet Old Aziyanıń materiallıq orayları menen baylanısqan. Egipet Erisiw dáryası arqalı Tropik Afrika hám Ortayer teńizine tutasǵan.
Gerodot “Egipet-Nilning sıylıǵı”-dep tariyplaydi. Sebebi Erisiw dáryası Egipet ekonomikalıq turmısında jetekshi orın tutqan. Nilda hár jılı 19 iyunda tasqın kóterilgen. Bul tasqın sentyabr ortalarına shekem dawam etken. Noyabrde dárya óz ózenine túsken. Egilgen jer aprel-mayda ónim alıp kelgen. Erisiw dáryası Egipet ekonomikasınıń hasası dıyxanchilikda zárúrli orın tutqan. Aǵıl-tegil ónim jasalma suwǵarıw tiykarında alınǵan.
Egipetlikler dıyxanshılıq jumıslarına kóre jıldı 3-máwsimge bolǵanlar : “tolıq suw máwsimi”-Erisiw tasqını (iyul ortaları ), «ekin, unish máwsimi» egiwden ónim jıynawge shekem bolǵan awıl xojalıq jumısların tolıq sikli (noyabr hám may ortaları ), «quruq máwsim»-yerni dem alıw waqıtı hám shápáátsiz aptap (may ortalarından iyul ortalarına shekem) dáwiri. Suw bazaları qurılıp, Erisiw oypatlıqsı bóget, kanallar menen tuwrı múyeshli háwiz (basseyn) larga bólingen. Eginler: arpa, biyday, kunjut, kanop, emmer (polba) xurma, kokos penenpalmalari, akatsiya (qurılıs materialları ushın ), júzim hám mevali terekler ósińki. Tiykarǵı awqat esaplanǵan balıq kóp bolǵan. Sharba buyımları : qoy, eshki, siyir, eshak, cho'chqa boqilgan.
Qazilma baylıqlar : granit, bazalt, diorit, alebastr, shifer, hák. Memfis penenjanında iri tas penenkánleri, orta Egipette Fiva qasında alebastr kánleri hám Sinay yarım atawında bay mıs penenkánleri bolǵan. Altın Arqa Nubiya hám Araviya yarım atawınan alıp kelingen.
Xalıq : Áyyemgi Egipetlikler orta bo'yli, tolıqtan kelgen, saqalı qırılǵan, shashları qısqa qırqılǵan. Azǵantay turtib shıqqan daxan. Qalıń erinler, uzınchoq bas, «negroid» hám «Aziya» belgileri qosılǵan. Kiyimler qısqa, old yubka, monshada belge oraytuǵın súlginen ibarat bolǵan.
Awqat : arpa nan, emmer bılamıǵı, qurǵaqlay balıq, piyaz, sarımsaq hám qıyar. Áyyemginde Egipetlikler dúnya tariyxında birinshi bolıp pivoni kashf etkenler hám arpadan tayarlanǵan pivo tiykarǵı ishimlik bolǵan. Gósh kem tutınıw etilgen. Erisiw oypatlıqsında áyyemgi xalıq Saxara, Liviya sahrası hám Efiopiyadan er. avv. vI mıń jıllıq aqırında kelip jaylasqan. Bul etnik gruppalardıń qosılıwınan áyyemgi Egipet xalqi kelip shıqqan.
Áyyemgi Egipet tariyxın úyreniw ushın áyyemgi Egipettiń dáwirmizgacha saqlanıp kelgen kóplegen jazba estelikleri úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Jazba derekler degi maǵlıwmatlar materiallıq mádeniyat esteliklerin kóp tárepten toldıradı, bul maǵlıwmatlar áyyemgi zaman degi Egipetlikler ómirin, texnika, kórkem óner hám diniy ıqtıqattıń rawajlanıwın oydinlashtirib beredi. Áyyemgi dúnya avtorlarınıń áyyemgi Egipet haqqında jazǵan yamasa eslab ótken dóretpelerinen Egipet tariyxına tiyisli kóp maǵlıwmat alıw múmkin. Eger grek hám rim jazıwshıları áyyemgi Egipet tariyxı hám mádeniyatı haqqında geyde bir qatar qımbatlı maǵlıwmatlar qaldırǵan bolsalar da, lekin olardıń maǵlıwmatları sın kózqarastan túrde saldamlı qarawdı talap etedi.
Áyyemgi Egipet tariyxı kóp qıylı derekler arqalı uyreniledi. Bul dereklerdi jeti túrge bolıw múmkin:
1) Jazba derekler, tariyxıy dóretpeler, kórkem kórkem ádebiyatqa baylanıslı, ilimiy, diniy tekstler, hújjet hám jollamalar.
2) Materiallıq mádeniyat estelikleri: qala, qorǵan, sıyınıwxona, saǵana, úyler, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar, háykeller hám h. k.
3) Xalıq awızsha dóretiwshilikoti: qosıq, ertek, naqıllar, ańız, etikalıq -etik dóretpeler.
4) Filologiya maǵlıwmatları.
5) Etnografıya maǵlıwmatları
6 ) Antropologıya maǵlıwmatları : mumiyo, skelet, freska, relyeflerde adamlardı fizikalıq dúzilisin úyreniw múmkin bolǵan suwretler.
7) Geografiyalıq ortalıq hám landshaft, kanallar, jollar.
Jazba derekler: Ataqlı fransuz alımı Shampol'onning Egipet iyerogliflarini oqıwı áyyemgi Egipet jazıwın úyreniwde zárúrli áhmiyet kásip etdi. Palermo tamaqtası jazıwlarında v úrim-putaqǵa shekem bolǵan fir'avnlarining dizimi sanap ótilgen hám iri áskeriy júriwler hám Erisiw tasqınları tuwrısında maǵlıwmat beredi. Aton hám Ra sıyınıwxonalari (Fivadagi Karnak sıyınıwxonasi) diywallarında jazılǵan «Tutmos penenIII annallari» (XvII úrim-putaq ) qımbatlı jazba dereklerden biri esaplanadı.
Ózge dindegi diniy xızmetker Manefonning (shama menen er. avv. vI-III asirde) jazılǵan shıǵarmasında Egipet tariyxı eń áyyemgi dáwirden baslap bayanlaingan. Manefon 30 úrim-putaq dizimin tuzib, olardı úsh dekada 10 úrim-putaqǵa boldı. Bul jańa dáwirde izertlewshilerdińdiń Egipet tariyxın eń zárúrli dáwirlerin anıqlawları ushın atap aytqanda, áyyemgi Egipet tariyxın, áyyemgi, orta, jańa hám sońǵı patshalıq dáwirlerine bolıw múmkinshiligin berdi. Egipet arxivları huqıqıy, jumıs penenjúrgiziw hújjetlerinen shólkemlesken. Eń áyyemgi arxiv patsha Neferikara sıyınıwxonasida (v úrim-putaǵı er. avv. XXv-XXIv ásir) tabılǵan. Eń bay arxivlardan biri Axetaton qalası (El, xalıq-Amarna) ni qazıwda tabılǵan bolıp, bul arxivda 350 hújjet bar.
Áyyemgi Egipetten bay máńgi miyraslar jetip kelgen. Egipet ádebiyatı úlgilerinen násiyxatnoma hám boljawlar : «Axtoy násiyxatnomasi», «Amenemope násiyxatnomasi», «Ipuser sózleri». Kórkem ádebiyat úlgileri: «Suzamol dıyxan tuwrısındaǵı qıssa», «Sinuxet gúrrińleri» hám taǵı basqalardı búydew múmkin.
Ertekler: «Eki áǵa -ini tuwrısında», «Tuwrı hám egri» haqqında «Kemede apatqa dus kelgenlar» ertagi, «Unu Amonning Biblga sayaxati» (Er. avv. XI ásir sıyaqlılar ).
Áyyemgi Egipet degi, samoviy siyir shaqlı hayal túsinde suwretlengen hasıldarlıq hayal qudayınıń suwreti hám de sersoqol, pákene quday Bes penensuwreti Egipettiń Afrika xalıqlardıń diniy ıqtıqatları menen bekkem baylanısqanınan dárek beredi. Áyyemgi Patshalıqqa tiyisli jazıwda Nubiyadan arnawlı «xudo raqsi» ni orınlawshı pákene adamdıń Egipetke keltirilgenligi tuwrısında maǵlıwmat beriledi. Bunnan tısqarı, eń áyyemgi Egipet qáwimleri Arqa Afrikanıń luviyalik qáwimleri menen de júdá jaqın bolǵanlar. Áyyemgi Egipet tili óziniń birpara qásiyetleri menen Arqa Afrika daǵı berber tillerine de uqsap ketedi. Egipette hám Erisiw oypatlıqsın qorshap alǵan bálent tawlılarda ótkerilgen arxeologik qazıwmalarning kórsetiwishe, ayriqsha Egipet mádeniyatın payda etken qáwimler áyyemgi tas penendáwirinen berli Arqa -Arqa Afrikada jasaǵanlar.
XIX ásir basınasha Áyyemgi Egipet mádeniyatı hám tariyxı menen hesh kim shuǵıllanbadı. Egipet jazıwı unitilgan edi. Tek XIX ásir baslarında fransuz ilimpazları 1809 -1828 jılları 48 tóbeli «Egipet suwreti» atlı kitaptı baspa etdiler. 1822 - jılı Jak Fransua Shampol'on áyyemgi Egipet jazıwın o'qidi. Shampol'on Egipetshunoslik tiykarların jaratqan alım esaplanadı. Nemis penenilimpazları Lepsius penenhám Brugsh «Egipet xronologiyasi», «Egipet fir'avnlari tuwrısında kitap» dóretpelerin jarattılar.
XIX ásirdiń 80 - jıllarından baslap Egipetshunoslikda jańa basqısh baslandı.
1) Úlken kólem degi maydanlarda alıp barılatuǵın arxeologik qazilmalarni ótkeriwdiń ilimiy tiykarlanǵan qatań metodikası islep shıǵıldı, tabilǵan zatlar úyrenildi hám turaqlı saqlana baslandı.
2) Tabılǵan jazba estelikler filologik hám tariyxıy tahrir menen baspadan shıǵarila baslandı.
3) Áyyemgi Egipet tariyxı hám mádeniyat túrli máseleleri isletilinip, iri dóretpeler kompleksi baspadan shıǵarila baslandı. Egipet tabilǵan zatları muzeyin shólkemlestirgen hám iri arxeologik qazıwmalar alıp barǵan alım O. Mariyettining Egipetshunoslik pániniń rawajlanıwındaǵı xızmeti úlken boldı. Ingliz tariyxchisi Flinders penenPitri onıń dawamshısı boldı. Ol III tóbeli «Áyyemgi dáwirde Egipet tariyxı», Brested II tóbeli «Egipet tariyxı», Maspero «Egipet tariyxı» hám Ed. Meyer «Áyyemgishunoslik tariyxı» dóretpelerin jazdılar.
Egipetshunoslikning jańa dáwiri XX ásirdiń 20 -jıllarına tuwrı keledi. Angliyada «Kembridj Áyyemgi tariyxı» ceriyasi baspadan shıǵarılıp (I-XI úshekleri, 1928-1938 jıllarda basıp shıǵarıldı ), nemis penenilimpazları A. Erman hám X. Tropye (1926 -1931 y) v tóbeli Egipet sózligin tuzdilar.
A. Gardner III tóbeli «vilbur papirusi», «Ramseslar dáwiri maǵlıwmatı hújjetleri» hám «Egipet onomastikasi» dóretpelerin baspadan shıǵaradı. Egipette tiykarǵı arxeologik qazıwmalarni Evropa hám AQSH ilimpazları alıp bardi. Tek XX ásirdiń 20 -jıllarından baslap, ózi Egipetlik bolǵan ilimpazlar arxeologik qazıwmalarni basladılar.
Social teńsizliktiń payda bolıwı, dáslepki suwǵarıw imaratlarınıń payda bolıwı, dáslepki at birlespeleriniń tashkil tabıwı. Dáwir aqırında Joqarı hám Tómen Egipet mámleketleriniń payda bolıwı.
3. Dáslepki patshalıq I-II umummisr úrim-putaqlarınıń basqarıwı. Birden-bir umummisr mámleketleriniń payda bolıwı. (er. avv. XXXI-XXIX ásirler).
4. Áyyemgi patshalıq dáwiri III-Iv úrim-putaqlar húkimranlıǵı (er. avv. XvIII-XIII ásirler).
5. Ótiw dáwiri. (vII-vIII úrim-putaqlar, XXIII-XXI ). Birden-bir Egipet mámleketiniń atlarǵa bólekleniwi.
6. Orta patshalıq dáwirinde oraylasqan Egipet mámleketiniń tikleniwi. XI-XIII úrim-putaqlar basqarıwı (XXI-XvIII úrim-putaqlar ).
7. II Ótiw dáwiri (XIv-XvI úrim-putaqlar.) XvIII ásir aqırı - XvI ásir basları ) Egipettiń zaiflashuvi.
8. Jańa patshalıq dáwiri. XvIII-XX úrim-putaqlar húkimranlıǵı. (er. avv. XvI-XI ásirler) Egipet jáhán mámleketiniń payda bolıwı.
9. III ótiw dáwiri. (XXI úrim-putaq XI-X ásirler) Egipettiń tushkunligi.
10. Sońǵı patshalıq. Egipet sırt ellikler húkimranlıǵı astında (XXII-XXv úrim-putaqlar er. avv. XI-vIII ásirler) Egipettiń Sais penen (XXvI ) úrim-putaǵı dáwirinde tikleniwi. (er. avv. vII-vI ásirler).
10. Egipettiń Iran tárepinen basıp alınıwı hám Iran mámleketine qosıp alınıwı (XvII-XXX úrim-putaqlar, er. avv. vI-Iv ásirler).


1-suwret . Misr social tizim.

3. ayyemgi misrdin` soctial dizimi

Social strukturada Áyyemgi Egipet bolǵan dáslepki juwmaqlar keltiraylik. Onıń social quramı tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye edi:

• 
  Basında quday esaplanǵan fir'avn edi.
  
• 
  Húkimet forması despotizm bolıp tabıladı hám Egipet ushın patshaǵa xizmet etiw diniy tapinishda qáliplestirilgen.
  
• 
  Ruxaniylarǵa bólek orın ajıratıldı.
  
• 
  Jámiettiiń tiykarları - bul tarawda húkimetke tiykarlanǵan awıl jámáátleri.
  
• 
  Klası bóliniwi anıq.
  
• 
  Áyyemgi Egipettiń joqarı dúzılıwdan tómengi qatlamlarǵa shekem ierarxik tártipte islengen social dúzilisi tómendegishe ańlatpalanadı : Fir'avn - ruxaniylar hám sudya zodagonlari - askarlar - dıyxanlar hám ónermentler - qullar. hám ekinshisi jámiyetlik turmısınan pútkilley ajralıp ketken, sebebi olar adam emes, bálki " tiri zat" dep atalǵan. Bunı bir az keyin talqılaw etemiz.
  
• 
  Byurokratiya júdá kóp edi, lekin bul wazıypalar hálsiz bolınıp ketti. Bir kisi basqarıw iskerlik ushın, ekonomikalıq iskerlik ushın hám hátte birpara diniy dástúrlerdi orınlaw ushın juwapker bolıwı múmkin.
  

Áyyemgi Egipet, onıń social basqarıw princpıı zalımlıqqa tiykarlanǵan bolıp, fir'avn tárepinen basqarilgan. Xudoga sıyınıw xudoga teńlestirildi. Soǵan kóre, quday shohiga iyiliw qılıwdıń arnawlı dástúri ruxaniylıq tárepinen islep shıǵılǵan. Fir'avnlarning ısımları ilohiy kelip shıǵıwdı sáwlelendiredi. Mısal ushın, Amenxotep - " Amon tınıshlantirdi", Thutmose - " Xudodan tuwılgan". Áyyemgi Egipetlikler, urıwlar, párawanlıq, urıslardıń joq ekenligi quday-fir'avnga baylanıslı dep ıseniwgen.
Egipetliklerdiń tiykarǵı iyesi bolǵan hám beriwi yamasa qabıllawı múmkin bolǵan shoh edi. Onıń qolında sud hákimiyat zichyashdi, joqarı lawazımlı hámeldarlardı tayınladi.

Qudıreti tuwılıw huqıqına kóre miyraslar bolıp ótken, sebebi fir'avnning birinshi hayalı menen bir qatarda basqa hayalları hám aǵayınları bar edi, ádetde oǵan qan (kóbinese óz qarındasları menen nekeler de bar edi). Bul erda hámmesi birdey jaǵdayda bolıp tabıladı. Lekin, bir úrim-putaq basqasın tabıslı dep bilgen payıtları haqqında ne desa boladı? Bul erda ruxaniylar " uzr" taptılar. Egipetlikler ıqtıqatına kóre, ilohiy shańaraqta bir munasábet etarli emes, sonıń menen birge, ilohiylikni shohga kóshiriw kerek. Sol sebepli húkimranlıq klanlaridagi ózgerisler boldı. Bunnan tısqarı, "qudaydin` kiriwine" tek miyrasxorda emes, bálki singlisida, hayalı hám basqalarda da erisiw múmkin.

RUwxaNIYLeR

Áyyemgi Egipettiń social strukturasınıń ayriqsha qásiyetleri sonda, fir'avn barlıq zulmkor kúshleri ushın birden-bir basqarolmaydi. Ol birinshi náwbette ruxaniylarǵa, sonıń menen birge, lawazımlı shaxslarǵa tayanardi.
Birinshisi - minez-qulıq hám turmıs kórsetpeleriniń nızamshıları bolıp tabıladı. Ruxaniylar jámiyet hám qudaylar ortasındaǵı baylanıs wazıypasına kirgenleri ushın, hátte fir'avnlar olardı tıńlaydılar. Ruwxanıydıń qadrini alıw ańsat emes penenedi: uzaq hám qattı úyreniw kerek edi. Tórt jıldan beri tóplanǵan maǵlıwmatlar kelesi áwladqa berila baslandı.
Qudayg`a xizmet etiw institutı áp-áneydey rawajlanǵan : ma'badi ministrleri hám dúnyalıq tarawda isleytuǵınlar, sır hám qo'lyozmalarni saqlawshı, kóz-marjimalar - hár qanday belgilerdi dilmashlar hám hátte astronomlar.
Qısqası, ruxaniylar áyyemgi Egipet jámiyetiniń turmısında júdá zárúrli rol oynaǵan. Rituallar, qudaylardıń shıdamlılıǵı, dári-dármanları, hátte awıl xojalıǵı hám sharba buyımları haqqındaǵı bilimleri áwladdan -áwladqa ótip, ápiwayı xalıq tárepinen yashirilgan múqaddes esaplandı. Házirgi kunga kelip, Egipetlikologlar dinge sıyınıw wákilleriniń nelerdi biliwlerin dawam ettirmoqdalar.

ARISTOKRATLAR

Áyyemgi Egipet civilizatsiyaları jámiyetiniń social dúzilisi, onıń joqarı bólegi, ruxaniylıq menen shegaralanıp qalmadı. Fir'avn da óz shańaraqındaǵı zodagonlarga tayanǵan. Bul, aristokratiya bolıp tabıladı, tiykarınan, mámleket ómiriniń barlıq tarawların qadaǵalaw etkenler. Olardıń arasında bas penenministr, yamasa jati edi. Bul kisi Fir'avnning oń qolı edi. Ádetde, ol hukmdorlar úrim-putaǵınan saylandı. Kórinisinde, ministrdiń jasaw jayı fir'avnga baylanısı bolmaǵan aristokratlar aǵzası tárepinen basıp alingan bolsa, bul hal mámlekettiń pútinligi, yaǵnıy ótiw dáwirine tiyisli bolǵan zatlar zaiflashuvida júz bergen.

Al, jati qanday wazıypalar tapsırildi? Áyyemgi Egipettiń derlik hámmesi qolında. Social struktura barlıq zodagonlar, túrli tarawdıń basshıları oǵan bildirilgen tárzde qurılǵan. Bunnan tısqarı, vizier:

• Finans penenbólimleri.

• Jámiyetlik jumısları (mısalı, suwǵarıw apparatları ).

• Ol paytaxt ómirin basqargan jáne onı basqargan.

• Ol áskerdi basqarardi.

• Ol sudyanı basqargan.

Aristokratlarning qalǵan bólegi jati hám fir'avnga tiyisli edi. Olar ózleriniń qábirlerin qurib, sánatli úylerde jasaǵan bay adamlar edi.

Dindarlar bólek itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı. Olar eń joqarı aristokratlarga tiyisli bolıp, ulıwma insanıylıq húrmetke ılayıq edi. Górsawatlardıń kópshiligi Áyyemgi Egipette jasaydı. Jámiettiiń social dúzilisi, usınıń menen birge, ulamalar bólek jay ajıratıw imkaniyatın berdi.

Bul xızmetkerler tekǵana fir'avnning húkimlerin jazıwǵan, bálki Nilda suw júzesin qanday esaplawdı bilgen, suw tasqını júzege kelgen aqıbetlerdi esaplab, suw bazası daǵı rezervlerdi bilgen. Olar awıl xojalıǵı hám sharbashılıqta zárúrli áhmiyetke iye edi. Óytkeni, tek ǵana kepillikli shaxs Erisiw selidan keyin qanday baha bere aladı, órim-jıynaw qanday boladı hám sharbashılıq sanın yamasa pısken sharobni esaplaw múmkin. Jazıwshılar salıq jıynaw ushın juwapker edi.

Olarǵa xat jazılıwına járdem beriw ushın shaqırıq qılıwdı (sonday-aq jeke), dástúr namazın jazıw.

Áyyemgi Egipettiń social dúzilisi bürokratiyani qanday quradı? Juwmaq etip búydew múmkin, olar ózleriniń saplarına kóre bóliniwgen. Hár bir kandidatti óz gezeginde basqalarǵa bo'ysungan, ekonomikanıń arnawlı bir aymaqları ushın juwapker bolǵan shaxs basqargan.

ARMIYA

Fir'avn, zodaganlar hám ruxaniylar ortasındaǵı kúshli birlespe tek ǵana áskeriy kúsh menen quwatlantirilishi múmkin edi. Sonday etip, armiya payda boladı.
Áyyemgi Egipet jámiyetindegi jawınger jayı júdá dańqlı edi: olardıń úyleri, múlki, erleri bar edi. Olardı joǵatpaǵan birden-bir zat olardıń turmısı edi. Zero, fir'avnning sheshimine kóre, ruxaniylar qollap -quwatlaǵan halda, hár qanday waqıtta urıs baslanıwı múmkin edi. Sonı atap ótiw kerek, armiya jangga ań menen kirgen. Óytkeni, basıp alıwlar urısları áqibetinde adamlar óz múlkin satıp aldılar. Armiya da ishki ishki qarama-qarsılıqlardı sheshiw ushın paydalanılǵan. Áyyemgi Egipet tsivilizatsiyasi rawajlanıwınıń eń joqarı shıńında armiya 100 mıń kisin shólkemlesken, bul dúnyadaǵı eń kúshli bolǵan.