Mm bux his itvaa egamberdiyeva doc

айланиш кўрсаткичлари 
2004 
йил 
2002 йнл 
1. Сотилган маҳсулотлардан олинган тушум, минг сўм 
76330,5 92796,8 
2. Айланма маблағларнинг ўртача қиймати, минг сўм 
4207,5 7747,8 
3. Айланма маблағларнинг айланинх микдори (1:2), марта 
18,1 
12,0 
4. Айлакма маблағларни бир марта айланишиға сарф қилинган календар 
кувлар (365:3), кун 
20,2 
30,4 
5. Айланма маблағларнинг бирюггиш кўрсаткичлари (2:1), тийин 
5,5 
8,3 

---

www.qmii.uz/e-lib 
186 
Жадвал маълумошаридан кўриниб турибдики, корхонада 2002-2004 йилларда 
айланма маблағларнинг айланиши теалашган. Айланма маблағларнииг айланиш 
миқдори 12,0 мартадан 38,1 мартагача ошган, айланма маблағларни бир 
марта айланиши учун сарф қилинган ўртача календар кунлар 30,4 дан 
20,2 кунларга кисқартирилган, айланма маблағларни бириктириш кўрсаткичи 
8,3 тийиндан 5,5 тийингача камайтирилган. Демак, корхонада айланма 
маблағлар тежалган. Айланма маблағларни тежалган суммаси: 
ёки (8,3-5,5)х76330,5=2133 м. 
яъни 2133 минг сўмни ташкил этган. 
Айланма маблағларғгинг айланишини ўзгаришини корхона молиявий 
ҳолатига таъсирини чуқурроқ таҳлил этиш учун айланма маблағларнинг 
алоҳида элемелтларини айланишини таҳ-лил қилиш лозим. Айланма 
маблағларнинг алоҳида элемент-ларини айланишига корхонанинг алоҳида 
бўлинмаларининг -цехлар, омбор хўжалиги, маркетинг бўлимининг. 
фаолияти таъ-сир кўрсатади. Демак, айланма маблағларнинг алоҳида 
элемент-ларини таҳлил қилиш, келгусида айланма маблағларнинг 
айланишини тезлаштиришга бағишланган тавсияларни аниқлаш-тиришда 
корхона бўлинмаларининг фаолиятини яхшилашда катта аҳа^гаятгга эга. 
Айланма маблағларнк алоҳида элементлари бўйича уларнинг айланишини 
таҳлил этиш қуйидаги йўналишларда ўтказилади: 
-ўзлик айланма маблағларнинг айланиши; 
-меъёрланган айланма маблағларнинғ айланиши; 
-меъёрланмаган айланма маблағларнинг айланиши; 
-ишлаб чиқариш захираларининг айланиши; 
-тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг айланиши; 
-тайёр маҳсулотни айланиши; 
-жўнатилган товарлар ва ҳисоб-китобдаги маблағларнинг айланиши; 
-пул маблағларни айланиши; 
-дебиторлик қарзларни айланиши. 
Айланма маблағларнинг алоҳида элементларини айланиб туриши ўз 
хусусиятларига эга. Масалан, ўзлик, меъёрланган, меъёрланмаган айланма 
маблағларнингайланибтуриши сотилган маҳсул^' ;арнинг ҳажмига, ишлаб 
чиқариш захираларининг умумий сарфига таъсир қилади; тугалланмаган 
ишлаб 
чиқаришни 
айланиб 
туриши 
тайёр 
маҳсулотга; 
тайёр 
маҳсулотларнинг 
омбордаги 
қолдиқларини 
айланиб 
туриши 
маҳсулотларни 
истеъмолчиларгажўнатиш ҳажмига; истеъмолчиларга 
жўнатилган товарларни айланиб туриши корхона ҳисоб-китоб счётига, пул 
тушишиға ва ҳоказо. 
Айланма маблағларнинг алоҳида элементларини айланиб туриш 
хусусиятлари шуни талаб этадики, уларнинг айланиб туриш кўрсаткичлари 
ҳар.хил базаларга нисбатан ҳисоб-китоб қилиниши лозим. Бу ҳолатни 
эътиборга олиб, айланма маблағларни айланиб туришинм қушимча 

---

www.qmii.uz/e-lib 
187 
кўрсаткичлари, яъни айланма маблағларнинг алоҳида элементларини 
айланиб туриш кўрсаткичлари қуйидагича аниқланади: 
Энди юқорида кўрилган кўрсаткичларии амалий матсриаллардан 
фойдаланиб аниқпаймиз. Бунинг учун корхона ҳисоби маълумотларидан 
фойдаланамиз, (минг сўм). 
1. Сотилган маҳсулотларнинг ҳажми — 55600. 
2.- Ишлаб чиқариш захираларнинг умумий сарфи — 3000. 
3. Умумий ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот — 50000. 
4. Жўнатилган товарларнинг умумий ҳажми — 
5. Корхона ҳисоб-китоб счётига тушган пул маблағлар — 54000. 
Ўртача қолдиқлар кўрсаткичлари: 
Умумий айланма маблағлар — 3500. шу жумладан: 
а) ўзлик айланма маблағлар — 2500. 
б) меъёрлантан айланма маблағлар — 2800. 
в) меъёрланмаган айланма маблағлар — 700. 
г) ишлаб чикариш захиралари — 1500. 
д) тугалланмаган ишлаб чиқариш - 1000. 
е) тайёр маҳсулот — 500. 
ж)жўнатилган товарлар ва ҳисоб-китобдаги маблағлар — 300. 
з) нақд пул маблағлар - 200. 
Келтирилган маълумотларга асосланиб, айланма маблағларни алоҳида 
элементлари бўйича айланиб туриш кўрсалстеларини -бу айланма 
маблағларнинг бир марта айланиши учун сарф қилинган ўртача календар 
кунлартта анкқпаймиз. 
Айланма 
маблағларни 
алоҳида 
элементларини 
айланиб 
туришкўрсаткичлари 
Кўрсаткичлар 
Ҳисоблаш услуби 
Кунла
р 
1 
2 
3 
1. Бутун айланма маблаглар 
3500x365 55600 
23 
2. Ўзлик"айланма маблаялар 
2500x365 55600 
16,5 
3. Меъё^хлайган айлапма мабларлар 
2800x365 55600 
18,5 
4. Меъёрланмаган айланма маблағлар 
700x365 55600 
4,5 
5. Ишлаб чикариш захиралар 
1500x365 30000 
18,5 
6. Туталланмаган шилаб чиқаршп 
1000x365 50000 
7,3 
7. Тайёр маҳсулот 
500x365 60000 
3,0 
8. Жўнатилган товарлар ва хисоб-
китобдата мабларлар 
300x365 540С0 
2,0 

---

www.qmii.uz/e-lib 
188 
9. Накд пул маблаелар 
200x365 55600" 1 
1,3 
Бутун айланма маблағларнинг бир марта айданиши учун 23 кун сарф 
этилган бўлса, айланма маблағларнинг алоҳида элементлари бўйича бу 
кўрсаткич, жадвалда берилганидек, 18,5 дан 1,3 кунларни ташкил этган. 
Келтирилган кўрсаткичлар, айланма маблағларнинг қайси элементлари 
бўйича уларнинг айланишини тезлаштириш учун керакли тадбйрлар 
амалга ошириш зарурлигини кўрсатиб турибди. 
Бу кўрсаткичлар ҳам жорий даврни ўтган давр билан таққослаши, 
яъни динамикада таҳлил зтилиши лозим. Бу тахлил айланма 
маблағларнинг алоҳида элементлари бўйича ҳам, уларнинг айланиб 
туришини ўзгариши - тезлаштирилиши, сусайгирилиши натижасида 
айланма маблағларнинг тежалған-лиғи ёки айланма маблағларни 
тўлдирилганлиғи ҳам*аниқааниши мумкин. 
Демак, айланма маблағларнинғ алоҳида элементлари бўйича айланиб 
туриш кўрсаткичларини таҳлил этиш айланма маблағларни айланиши 
билан корхона молиявий ҳолати ўртасидаги алоқани таҳлил этишни 
чукурлаштиради ва аниқпаштиради. 
Маълумки, юқорида аниқланган айланма маблағларнинғ ало-ҳйда 
элементлари бўйича айланиб -гўриш қўрсаткичлари ҳар хил базаларға 
асосланиб ҳисобланган. Агар бу кўрсаткичлар бир аниқ базага - сотилған 
маҳсулотлар ҳажмига асосланса, уларни ўзаро таққослао^ мумкин. 
Бажарилган ҳисоб-китоблар шуни кўрсатади ки, умумий айланма 
маблағларни бир марта айланиши 23 кунни ташкил этган бўлса, уларнинг 
алоҳида қисмлари бўлмиш ишлаб чиқариш захираларда бу кўрсаткич 10,2 
кунни, тугалланмаган ишлаб чиқариш бўйича 6,6 кунни, тайёр маҳсулот 
бўйича 3 кун-ни, жўнатилған товарлар ва ҳисоб-китобдағг маблағлар 
бўйича 2 кунни за нақд пул маблағлари бўйича 1,3 кунни ташкил этган. 
Айланма маблағларнингайланиб туришини корхона молиявий ҳолатиға 
таъсирини га^хлил қилиш тўғрисида гап борар экан, яма қуйидагиларни 
эътиборга олишни зарур деб ҳисоблаймиз: 
Биринчидан, бозор муносабаглариға ўтиш билан корхона-лараро 
иқтисодий алоқалар мураккаблашиб бормоқда. Корхоналар фаолиятида 
айланма маблағлар. етишмай коляпти. Айланма маблағлардан самарали 
фойдаланиш катга аҳамиятгга эга бўлмоқ-да. Шу сабабли 1997 йил 9 июнда 
Ўзбекистон Респу5ликаси_ Президентининг «Айланма маблағларни 
сақл.аниши ва уларни тўлдириб туриш жавобгарлигини ошириш 
тўғрксида^ги фармони қабул қилиндн. 
Иккннчидан, корхоналарда фойдаланаётган айланма маблағ-ларнп 
устадан назоратни ку^гайтириш ва мавжуд айлакма маблағ-лардан оқилона 
фойдаланиш долзарб вазифага айланмоқда. Шу сабабли 1997 йил 25 
февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига 
биноан корхона ва ташкилотлар учун айланма маблағларни меъёрлари 
тасдиқланди. 

---

www.qmii.uz/e-lib 
189 
Айланма 
маблағларнинг 
айланиб 
туриши 
тахлили 
айланма 
маблағларнинг айланишини тезлаштирилиши ёки сусайтири-лиши сабабли 
корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни ва олинаётган фойданинг 
ўзгаришини аниқлаш билан якун-ланиши лозим. 
Кўриниб турибдики, ағарда айланма маблағларнинғ айланиши 
тезлаштирилса, ишлаб чиқариладиган маҳсулот кўпаяди ва аксинча, айланма 
маблағларнинғ айланиши сусайтирилса, маҳсулот ишлаб чиқариш 
камаяди.Демак, айланма маблағларнинғ айланиш миқдори жорий даврда ўтган 
даврга нисбатан ўзгаришиға қараб, корхона фойдаси кўпаяди ёки камаяди. 
Айланма маблағлар айланиб туришининғ корхона молиявий ҳолатига таъсиринц 
таҳлил этиш айланма маблағларнинг айланишини тезлаштиришға сафарбар 
этилган таклиф ва тавсиялар билан якунланиши керак.