Mirzo ulugʻbek va uning “tarix-i arbaʼ ulus” (“TOʻrt ulus tarixi”) asari xaqida

B i r i n ch i b o b d a (v. 156 — 306) Turkxon ibn Yofas hamda uning Turkiston zaminda podsholik qilgan avlodi (Abuljahon, Dibokuyxon, Kuyukxon va boshqa) tatar-moʻgʻul va turk qavmlariyu podsholari (Moʻgʻulxon, Qoraxon, Oʻgʻizxon kabi) tarixi bayon etilgan.
I k k i n ch i b o 6 (v. 306 — 376) turk-moʻgʻul xalqlarining afsonaviy onasi Alanquva va undan tarqalgan avlod, yaʼni podsholar (Buzunjor qoon, Buqoxon, Dutuminxon, Qobulxon, Boysungʻurxon, Borton bahodir, Yasugay bahodir) tarixi bayonini oʻz ichiga olgan. Bu bobda ham ilm-fan uchun muhim maʼlumotlar uchraydi. Turk-moʻgʻul qavmlarining birgalikda, aralashib yashab kelganligi Turk diyori va uning boshqa qavmlari orasida tutgan mavqeʼi (v. 306), oddiy xalqning yerga, aniqrogʻi, oʻz hukmdoriga biriktirilganligi (yaʼni krepostnoy huquq), (v, 316.), VIII asrda jaloir qavmi boshliqlarining kuchayib ketishi (v. 32a) haqidagi maʼlumotlar shular jumlasidandir.
“Tarix-i arbaʼ ulus”ning u ch i n ch i 6 o 6 i d a (v. 376 — 1016) buyuk jahongir Chingizxon tarixi bayon etilgan. Bu yerda keltirilgan maʼlumotlar ichida eʼtiborga moliklaridan moʻgʻul qoʻshinlarining tuzilishi (v. 436 — 44a), Chingizxonning oq rangdagi toʻqqiz poyali tugʻi (v. 476), qurultoy va boshqa qabul marosimlarida amalda boʻlgan tartib-qoidalar, (v. 48a), turk eli, yaʼni naymanlar, qarliklar, uyaurlar (v. 49a—526, 576) yoso hamda yusun haqidagi maʼlumotlar (v. 556 — 57a) muhim ahamiyat kasb etadi. Yana shuni ham aytish kerakki, Chingizxon zamonida turk-moʻgʻul qavmlari daha (oʻnlik), sada (yuzlik), hazora (minglik) va tumon (oʻn minglik)larga boʻlingan. Chingizxon zamonida “hech kim, - deb aytiladi «Tarix-i arbaʼ ulus”da, - oʻz dahasi, sadasi va hazorasidan boshqa joyga keta olmagay va boshqaning panohiga oʻta olmagay - Bunga xilof ish tutganlarni xalq oldida qatl etadilar, toki boshqalarga ibrat boʻlsin» (v. 57a). Bu xususda “Tarix-i arbaʼ ulus” muallifi keltirgan mana bu fakt ham diqqatga sazovordir.
Asarning t oʻ r t i n ch i b o b i (v. 1016— 114a) Chingizxon-ning Ulugʻ yurt, yaʼni Moʻgʻuliston bilan Shimoliy Xitoyni idora qilgan bevosita vorislari tarixiga bagishlanadi va Oʻqtoy qoon (624(1227-39— 1241) zamonidan to Ariq Buqo (728(1328) avlodi Oʻrdoy qoongacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi. Ayniqsa, Chingizxon vafotidan keyin to Amir Temur zamonigacha Moʻgʻulistonda hukmronlik qilgan 21 hukmdordan 17 tasining tarixi qisqacha bayon etilgan. Muhimi shundaki, Rashiduddin ulardan fakat beshtasi (Oʻqtoy, Chigʻatoy, Guyukxon, Manguxon, Hubiloy qoon) ning nomini, “Muqaddima-yi Zafarnoma” muallifi Sharafud-din Ali Yazdiy (858(1454) yilda vafot etgan) ulardan faqat- 14 tasining nomini keltirgan, xolos.