Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti Biologiya fakulteti Tuproqshunoslik yo'nalishi

Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti Biologiya fakulteti Tuproqshunoslik yo'nalishi

Mirzo Ulug'bek nomidagi

O'zbekiston Milliy universiteti

Biologiya fakulteti Tuproqshunoslik yo'nalishi

3 - kurs talabasi Jo`raqulova Nargizaning

“Tuproq bilan tuproq hosil qiluvchi jinslarning doimiy aloqalari va uning tuproqni dalada tekshirish va xaritalashdagi o`rni” mavzusidagi

TAQDIMOTI
2019-2020
Tuproq fizik nuqtai nazardan uch fazali sistema hisoblanadi, ya‘ni qattiq, suyuq (tuproq eritmasi) va gazsimon (tuproqdagi havo) fazalardan tarkib topgan. Tuproqning qattiq fazasi-qismi mineral hamda organik moddalardan iboratdir. Tuproqning mineral qismi quruqlikning yuza qatlamidagi tog‘ jinslarining nurashi natijasida paydo bo‘ladi. Yerning qattiq qobig‘i - Litosfera har xil mineral va magmatik (zich-kristal), cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslardan tashkil topgan. Minerallar tabiatda kvars (Si02) va kalsiy karbonat (CaSO3) singari qattiq, neft (CnNn), suv (H2O) kabi suyuq hamda karbonat angidrid (CO2) singari gaz holida uchraydi. Mineral jinslar turli murakkab jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi uzoq muddat davom etgan, geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lib, ular anorganik mineral jinslar, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lganlari esa organik-mineral jinslar yoki biolitlar (bios-hayot, litos-tosh demakdir) deyiladi.

Tog’ jinslari. Litosferaning ma‘lum qismida ko‘p joyni egallagan bir yoki bir nechta mineral to‘plamidan (agregatidan) iborat tabiiy jismlarga tog’ jinsi deyiladi. Masalan: granit, siyenit, marmar, qum va shag‘al tog‘ jinslaridir. Barcha tog‘ jinslari uch gruppaga, ya‘ni magmatik (otqindi), cho’kindi va metamorfik tog‘ jinslariga bo‘linadi. Litosferaning ko‘p qismi magmatik va metaforfik tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, faqat yupqa yuza qatlami cho‘kindi tog‘ jinslari bilan qoplangan. Quruqlikning yuza qatlamida (asosan tekisliklarda) cho‘kindi tog‘ jinslari 75 foizni, magmatik va metaforfik tog‘ jinslari esa 25 foizni tashkil etadi. Magmatik (otqindi) tog‘ jinslari yer qobig‘ining ichki qismidagi yuqori darajali temperatura sharoitida erigan magma (silikatli massa) ning sovib qotishi natijasida paydo bo‘lgan intruziv (yoki ichki chuqurlik) jinslar (granit, diorit, siyenit kabi to‘la kristallangan tog‘ jinslari), effuziv - otilib chiqqan, oddiy temperaturada tez sovigan jinslar obsidian (vulqon oynasi), bazalt singari jinslardir.
Tuproq tog‘ jinslaridan paydo bo‘lgan. Ammo tuproq o‘zining bir qancha xususiyatlari, ayniqsa unumdorligi, ya‘ni o‘simliklarni suv, havo va oziq moddalari hamda boshqa hayot omillari bilan ta‘min etish xususiyati bilan tog‘ jinslaridan keskin farq qiladi. O‘ziga xos ana shu xususiyatlarga ega bo‘lgan tabiiy jins hisoblangan tuproqning paydo bo‘lishida nurash va tuproq paydo bo‘lish jarayonlari o‘zaro munosabati natijasida kechadigan jarayonlar katta ahamiyat kasb etadi. Tuproq paydo bo‘lish jarayonlari haqidagi umumiy nazariy tushunchalar – V.V.Dokuchayev, P.A.Kostichev, N.M.Sibersev, V.R.Vilyams, P.S.Kossovich, K.D.Glinka, G.Iyenni, F.Dyushofur va boshqa mashhur olimlar ilmiy faoliyati tufayli shakllangan. Tuproq paydo bo‘lish jarayoni haqidagi ta‘limotning hozirgi zamon da rivojlanishida I.P.Gerasimov, V.A.Kovda, B.P.Polinov, I.V.Tyurin, A.A.Rode, S.P.Yarkov va boshqa tadqiqotchilarning xizmatlari nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Tuproq paydo bo‘lishi nihoyatda murakkab biofizik-kimyoviy jarayondir. A.A.Rodening ko‘rsatishicha, tuproq paydo bo‘lish jarayoni deb moddalar va energiyaning tuproq qatlamida o‘zgarishi va harakati singari hodisalar yig‘indisiga aytiladi.