Mirzo Ulug`bek nomidagi
O`zbekiston Milliy universitet
Kimyo kechki ta`lim 1 kurs talabasi Sayfiyev Mirsaidning
Kimyo tarixi fanidan yozgan
Referat ishi
,,Al kimyo Yunon Misr al kimyosi Arab al kimyosi mashhur arab al kimyogarlari va ishlari G`arb al kimyosi mashhur al kimyogarlari va ularni ishlari’’
Reja
Al Kimyo
Arab al kimyosi
Misr al kimyosi
Asosiy qism
1)Arab al kimyogarlari
2)G`arb al Kimyosi
3)Mashhur g`arb al kimyogarlari ishlari
4)Yunon al Kimyosi
Xulosa
Fan - insoniyat faoliyatining sferasi, u biiimiami yig’adi,
tizimlashtiradi va umumlashtiradi. U shartli ravishda uchga: tabiiy,
texnikaviy, gumanitar yo'nalishlarga bo'linadi.
Fan doimiy rivojlanishda bo’lib, yutuqlar bilan birga adashishlar
va muvaffaqiyatsizliklar ham ro'y berib turadi. Ammo uiar o’qish-
o'rganish jarayonida juda qiziqarli, o'rgatuvchi ahamiyatga ega
bo'igangligi sababli o'qituvchi e'tiboridan chetga qolmasligi lozim.
Kimyo tarixi fanining asosiy maqsadi — kimyo olamining
ibtidoiy jamoadan boshlab, bugungi kungacha bo'lgan tadrijiy
rivojlanish jarayonini uzluksiz va uzviy rivojlanib borayotgan
mantiqan yagona kimyoviy bilimlar tizimini shakllantirishdan iborat.
Kimyo tarixi kimyoviy bilimiar yig’indisi, ulaming rivojlanishi,
ayrim kimyoviy fanlarning shakilanishini o'rganadi. Kimyoviy
taraqqiyot bosqichlari eksperimental materiallarning yig’iiishi,
ulaming amaiiyot va ishlab chiqarish bilan uzviy aloqasi oqibatida fikr
va gipotezalaming tug’ilishi, buning oqibatida ilmiy nazariyalaming
yaratilishidir, Kimyo taraqqiyotining asosiy va hal qiluvchi omili
insoniyat tarixidagi har qaysi tuzumning ishlab chiqarish va jamiyat
ehtiyojiaridir. F. Engels fikricha: “Amalda texnik taraqqiyot darajasi
fanning holati bilan belgiiansa ham, fanning o'zi texnikaning
ehtiyojlari bilan belgilanadi’V deb ilmiy va texnikaviy taraqqiyotning
o'zaro bog’liqligmi ta'kidlaydi. Fan taraqqiyotining keyingi
bosqichlarida faqat texnika, ishlab chiqarish va jamiyat ehtiyojlari
emas, balki fanning o'z ehtiyojlari ham tug’ilib boradi. Kimyo tabiiy
fan bo'lib, o'z rivojlanish bosqichlarida boshqa tabiiy fanlar, ayniqsa,
fizika fanlarining yutuqlariga tayanadi. Har qanday tabiiy fanlar kabi
kimyoviy fanlar ham ikki bosqichda, ya'ni ilmiy faktlar va yutuqlami
qayd etish va keyin ularni tahlil qilish orqali uzluksiz rivojlanib
boradi. Misol o'rnida, kimyo fani kelib chiqishiga doir ma'lumotlarni
qisqacha qar-ab chiqamiz.
Dastlab kimyo Misrda paydo bo'lgan va asosan kohmlarning
boylik orttirishi uchun xizmat qilgan. Ellinizm gullagan davrda
kimyo Yunonistonda ham rivojiandi. Eron davlatida ham kimyodan
ancha xabardor bo'lishgan. Buni izohlash uchun bu ikki mamlakat
orasidagi urushda. ulaming har qaysisi o'zi ishlab chiqqan vositalardan
foydalanganligini qayd etishimiz kifoyadir. Amaliy kifnyo Uzoq
Sharqda, Hindistonda ham ma'lum bo'lib, Misr va Yunonistondagidek
rivojlangan edi. Xitoyda esa porox va organik bo'yoq ishlab chiqarish
yutuqlari ularni o'sha davr taraqqiyotining birinchi qatorlariga olib
chiqqan edi.
So'ngra kimyo tarixida alkimyo davri boshlandi,
alkimyogarlarning ko'zlagan maqsadi oddiy metallarni asl nodir
metallarga aylantirish ediki, buni o'sha davr kimyosi yutuqlaridan
ratsional foydalanishning dastlabki ko'rinishi deyish mumkin.
XVUI asr o'rtalari va oxirida pnevmokimyoning nazariy va
amaliy tomonlari rivojlandi, flogiston nazariyasi vujudga keldi.
Kimyoviy jarayonlarni o'rganishda tajriba usullaridan foydalanish
shakllandi. Bu asrning oxiriga kelib A. Lavuazyening ishlari
natijasida moddaiarning tarkibini o'rganish kimyoning asosiy
mazmuni va mohiyati ekanligi ayon bo'ldi. Yangi XIX asrga kelib
kimyo mustaqil fan sifatida shakllandi, hamda fizika, matematika,
mexanika fanlarining yutuqlaridan foydalangan holda empirizm
bosqichidan ratsionalizm bosqichiga o'ta boshladi.
Empirizm - bilimning yagona manbai hissiyot natijasida
lajribalar orqali yig'ilgan ilm deb sanaydi. Bu bosqichda qaysi
reaksiyalar qanday amalga oshish jarayoni kuzatiladi, amino
moddaiarning o'zgarishi bilan tuzilishi orasidagi uzviy bog’liqliklarga
e'tibor berihnaydi, chunki bunday savollarga ular javob bera
olmaydilar.
Ratsionalizm - kimyoviy ravojlanish jarayonida kuzatiladigan
o'zaro aloqalarni aniqlashga harakat qiladi, masalan kimyoviy
luzilish bilan modda xossalari orasidagi uzviy aloqalarni topishga
urinadi. Bilishning bu jarayonida ong oliy rivojlanishning asosiy
manbai deb hisoblanadi.
Kimyo tarixi fanining asosiy vazifasi har xil tarixiy davrlardagi
kimyoviy bilimlar, gipotezalar va eksperimental tadqiqotlarning
i ivojlanishini tanqidiy tahlilqilishdan iborat.
Sinflash va tizimlashtirish- har qaysi fanning asosiy funksiyasi
bo'lib, dastlabki bosqichlarda yig’ilgan faktlar va biiimiami ma'lum
bir belgilar -- mezonlar asosida tizimlashtirish-tartiblashtirish
hosqichidir. Masalan, dastlabki kimyoviy sinflanishda moddalarning
fizik holati va umumiy xossalariga qarashgan.
Kimyo taraqqiyotining asosiy bosqichlari
Kimyo rivojlanishining tarixini o'rganish bir-birini to'ldiruvchi
ikki usulda amalga oshirilishi mumkin:
- xronologik (yillar ketma-ketligi shaklida);
- har qaysi kimyo bilimlarining alohida rivojlanishi (konseptual
tizimlarining rivojlanishi).
Kimyo tarixini xronologik o'rganishda uni shartli ravishda bir
necha davrlarga bo'linadi va uning tarixiylik jihatlarini yoritishga
urg’u beriladi. Kimyo taraqqiyotining keyingi bosqichlari (ayniqsa,
XIX asrning birinchi yarmidan boshlab, fanning jadal rivojlanishi va
o'ziga xos yo'naiishlarga tarmoqlanishi) uni xronologik shaklida
o'rganishdan ko'ra alohida qismlarga ajratib o'rganish qulayroq
ekanligini ko'rsatadi.
Odatda kimyo tarixi quyidagi asosiy davrlarga ajratib
o'rganiladi:
1) Alkimyodan ilgarigi davr-eramizning I I I asrigacha
Bu davr insoniyat ongli hayotining ibtidoiy jamoa tuzumidan
boshlab eramizning III asrigacha bo'lgan 8000-9000 yillik tarixiy
muddatni o'z ichiga oladi. Bu davrda kimyo fanining moddalar
haqidagi nazariy va amaliy bilimlari bir-biri bilan bog’lanmagan va
alohida-alohida rivojlangan. Moddalar xossalarini o'rganish qadimiy
naturfalsafa yordamida amalga oshirilgan, ular bilan bevosita
tajribalar olib borish hunarmand-kimyogarlar zimmasida bo'lgan. Shu
sababli, kimyo tarixida ushbu davr hunar kimyosi davri ham
deyiladi.
2) Alkimyo davri - III-XVII asrlar
Eramizning III-XVII asrlari alkimyo davri deyiladi. Bu davr
namoyandalari qariyb 1300 yil davomida falsafiy tosh yordamida
metallar transmutatsiyasini (ya'ni oddiy metallarni oltinga
aylantirishni) amalga oshirish maqsadini o'z oldiga vazifa qilib
qo'yishdi,
Alkimyo davrini o'rganish shartli ravishda uch bosqichga
ajratiiadi:
- aleksandriya (yunon-misrliklar) aikimyosi;
- arab aikimyosi;
- Yevropa aikimyosi.
Qayd etish lozimki, keyingi yillarda olingan arxeologik
topilmaiar kimyo fanining ayrim yo'nalishlari Xitoy, Hindiston,
Uzoq Sharq va dunyoning boshqa mamlakatlarida ham yyetarli
darajada rivojlanganligini ko'rsatmoqda, ammo bu tadqiqotlar
natijalari ilmiy manbalarda qolib ketmoqda va kimyo tarixi
darsliklarida hozircha aks ettirilmagan.
Alkimyogarlar kimyoviy mu'jizalardan foydalanib, quyidagi
uchta vazifani bajarmoqchi edilar:
- hamma narsani o'sha davr boyligi, kuch-quvvati va saltanat
timsoli bo'lgan oltinga aylantirish uchun falsafiy toshyaratish;
- universal erituvchi - alkagestyaratish;
- ummi uzaytiruvchi eliksirolish.
Alkimyo davrida amaliy-tajribaviy kimyo shakllanib, moddalar
haqidagi bilimlar mazmun-mohiyati antik falsafe elementlariga
asoslangan nazariyalar asosida tushuntirilgan. Tabiiyki, bu
tushunchalar astrologiya va mistik falsafa tizimi bilan uzviy
bog’langan edi.
3) Kimyoning birlashish davri
XV1I-XVIII asrlarni o'z ichiga olgan bu tarixiy davrda
alkimyogarlar tomonidan 1300 yildan ko'proq davrda kimyo
sohasida to'plangan va asosaii amaliy kimyoga xos biiimiami
aniqlashtirish, tartiblashtirish va alohida yo'nalishlar bo'yicha
rivojlantirish oldinga chiqdi. Amaliy bilimlar kengayishi bilan birga
kimyoviy jarayonlar haqida dastlabki tushunchalar qabul qilindi,
ammo, kimyoviy moddaiarning hosil bo'lishi, olinish usullari va
xossalarini o'rganishning ilmiy asoslangan nazariyalari yaratilmagan
edi. Bu davr to'rt bosqichdan iborat bo'lib, uning o'ziga xos
xususiyatlari turli yo'nalishlarda to'plangan biiimiami kimyo fani
bayrog’i ostida birlashtirish, kimyo fani predmetini aniqlashtirish,
turli agregat holatlarda bo'lgan moddalar orasidagi o'xshashliklami
topish, aniqlashtirish va ularni timumiy ilmiy-nazariy asosga
qo'yishga bo'lgan urinishlami aks ettiradi.
Bu davrda kimyo fani o'z tadqiqot obyektlari bo'yicha to'rt
yo'nalishdan iborat bo'lib:
- yatrokimyo (iatrokimyo - dorivor moddalar kimyosi );
- pnevmatik kimyo ( gaz moddalar kimyosi bo'yicha
tadqiqotlami);
- flogiston (moddaiarning yonish - oksidlanish jarayonlari borish
mexaniz-mini tushuntirish) nazariyasi;
- A. Lavuazyening flogiston nazariyasiga qarshi kurashish va
ilmiy kimyo asoslarini yaratish bo'yicha ishlari, yonishning kislorodli
nazariyasini yaratish va olimlar tomonidan tan olinish bosqichlarini
qamrab oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |