Mirzo ulug bek nomidagi

1 Qarang: Бернар Дж. Наука в истории общества. - М ., 1956. - 18 с.


2 Qarang: Холтон Дж. Что такое антинаука // Вопросы философии. 1992. №2.


3 Qarang: Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. - М ., 1998. - 12 с.

8

oddiy bilimni farqlashga da’vo, fan obyektni o‘rganishni uni nazariy tahlil qilish darajasiga etkazgan taqdirdagina to‘laqonli xususiyat kasb etishiga ishora mavjud.

Shunday qilib, fan bilan faqat dalillar majmuini qayd etish va ulami tavsiflashni bog1lash mumkin emas. Biz narsalar va hodisalami tushuntirish va ulami taxmin qilish tamoyillarini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan taqdirdagina to‘laqonli fanga ega bo‘lamiz. Ko‘pgina olimlar ma’lum tamoyillar, soddalik mavjud bo‘lmasa, fan ham mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblaydilar. Bu bahsli fikr. Chunki farming yetukligi nafaqat soddalik va aniqlik, balki teran nazariy, konseptual daraja bilan ham belgilanadi. Agar inson mushohada yuritishni emas, balki unga barcha dalillar taqdim etilishini

bu yerda sabablarni fan ichida emas, balki fan mavjudligining ijtimoiy sabablaridan izlash kerak.

Bunga javoban internalistlar ekstemalizm fan yutuqlarining noilmiy omillarga bog‘liqligini bir yoqlama va yuzaki talqin qilishini vaj qilib ko‘rsatadilar. Ular fan yutuqlarining o‘zi ham ijtimoiy ehtiyojlaming shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydilar. Ular ilmiy g‘oyalaming rivojlanish mantiqini hamda o‘zi yechayotgan vazifalar doirasini o‘zi tanlaydigan olimning ilmiy tadqiqot erkinligini e’tibordan soqit etadilar.

Ijtimoiy ehtiyojlar fanni o‘z imkoniyatlari chegarasidan chetga chiqishga majbur eta olmaydi. Ijtimoiy buyurtma fan faqat u tabiat qonunlariga zid bo‘lmagan va ilmiy bilim rivojlanishining ichki mexanizmlari uni mazkur buyurtmani bajarish uchun zaruriy holatga olib kelgan taqdirdagina bajarishi mumkin.

Masalan, o‘rta asrlar Yevropasida o‘latga qarshi kurash vositalariga ehtiyoj juda kuchli bo‘lsa-da, fan bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishga ojiz bo‘lgan. Suv toshqini va zilzilalarni bashorat qilish va ulaming oldini olish asrlar mobaynida muhim ijtimoiy vazifa bo‘lib kelmoqda. Fan bu vazifani ham hanuzgacha yecha olgani yo‘q.

«Intemalizm - ekstemalizm» jumbog‘i yechib bo'lmaydigan jumbog4 emas. Uni faqat mazkur yo‘nalishlar doirasida ilgari surilayotgan g'oyalar mutlaqlashtirilgan holdagina yechib bo‘lmaydi. Ammo ikkala oqim vakillari o‘rtasidagi munozaralarda fan rivojlanishi ichki va tashqi determinatsiyasining dialektik birligi manzarasi namoyon bo‘ladi. Bular fanning qo‘shimchalilik munosabatida bo‘lgan harakatlantiruvchi kuchlaridir.

Ichki determinatsiya ilmiy g ‘oyalaming rivojlanishi va ilmiy bilimlaming bir darajasidan boshqa darajasiga o ‘tish mantiqini, fan rivojlanish bosqichlarining tadrijiyligini, ilmiy tadqiqotlar (kashfiyotlar, loyihalar, empirik та ’lumotlar, nazariy tizimlar) natijalarining obyektiv mazmunini belgilaydi. Tashqi determinatsiya и yoki bu ijtimoiy sharoitlarda ilmiy bilimlar rivojlanishining yetakchi tendensiyalarini,

14

fanni rivojlantirishning ustuvor yo ‘nalishlarini tanlashni, uning rivojlanish sur 'atlarini, fan maqsadlari va ideallarini, uning madaniyatdagi о ‘m i va ahamiyatini qanday talqin qilishni belgilaydi. Bunda ichki va tashqi omillar bir-biri bilan birikishi va o'zaro aloqaga kirishishini, fanning rivojlanish jarayonining tarixan belgilangan rang-barang stimullari, shakllari va mexanizmlarini yaratishini e’tiborga olish zarur.


Ekstemalizm va internalizm yo ‘nalishi namoyondalari uchun umumiy bo ‘Igan flkrga ко ‘ra, fan о ‘rta asrlardan Yangi davrga о ‘tish jarayonidagi madaniyat tarixidagi olamshumul voqeadir. Pozitivizmning fan haqidagi fikrlariga qarshi o‘laroq, ular ilmiy metod insonda obyektiv voqelikni idrok qilishning tabiiy vositasi emas, balki har xil omillar ta’sirida shakllanishini ta’kidlaydilar, biroq bu omillami ular turlicha tushunadilar. Masalan, ekstemalizm vakillari E.Silzel va Dj.Nidam bu omillami kapitalizm paydo bo‘lishi hamda shakllanishi davrida hunarmandlaming yuqori tabaqalari va universitet olimlari faoliyati o‘rtasidagi ijtimoiy to‘siqni bartaraf etish bilan bog‘liq, deb hisoblaydilar. R.Merton ilmiy metodning alohida jihatlari ratsionalizm va empirizmni protestant etikasi ta’sirida shakllangan, deb hisoblaydi. Fransuz faylasufi, fanshunos olim, internalist A.Koyre (1892-1964) tafakkur uslubini tubdan qayta qurish fan paydo bo‘lishinmg omili, deb hisoblaydi. Bu qayta qurishni u ierarxik tartibli dunyo sifatidagi kosmos haqidagi antik tasawurlaming parchalanishida ko‘radi. U kosmos g‘oyasi barcha narsalar, aynan bitta reallik darajasiga tegishli bo‘lgan noaniq va cheksiz Universum (umumiylik) g‘oyasi bilan almashinadi deb hisoblaydi. A.Koyre fikricha, kosmos haqidagi bunday antik tasawurlaming parchalanishi inson aqlida yuz bergan buyuk ilmiy inqilobdir. Fan taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi keyingi omil sifatida olim borliqning geometrizatsiyasini tushunadi, ya’ni Galileygacha bo‘lgaii davr fizikasidagi borliqni Evklid geometriyasidagi gomogen borliq bilan almashtiradi. Uning fikricha, kuzatish va eksperiment emas, (zero, ulaming fan taraqqiyotidagi ahamiyatini inkor qilmasada), balki aynan maxsus fan tilining yaratilishi eksperimentlar uchun zaruriy sharoit hisoblanadi (u uchun bu til matematika, xususan, geometriyadir). Koyre, fan shakllanishi davrigacha bo‘lgan ilmiy fikmi uch davrga bo'lish mumkin, deb izohlaydi.


Ssientizm va antissietizm. Ba’zi bir ilmiy davralarda fanning roli va ahamiyatini mutlaqlashtiruvchi yondashuv mavjud bo'lib, u «ijobiy», «foydali» bilim sifatida fanni «mavhum» va «tajribaga asoslanmagan»

15

falsafaga qarshi qo‘yadi. Bunday qarashlar ssientistik deb, nazariy tafakkur yo‘nalishi esa - ssientizm (lot. scientia va ingl. science - fan, bilim) deb ataladi. Ssientizm fan texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi. Antissientizm falsafiy bilishni ilmiy bilishdan ajratadi, uni ilmiy bilish bilan muvofiq emas, deb e ’Ion qiladi,

0. 
   oqilonalikni kamsitadi va mistika, intuitsiya, iroda va shu kabilarni mutlaqlashtiradi.
   

Fanning mikrokonteksti va makrokonteksti. Davrimizga xos fanlararo tadqiqotlar har qanday natija jamoa kuch-g‘ayratining mahsuli ekanligiga urg‘u beradi. Biroq kommunitarlikning ijtimoiylikdan farqini tushunish uchun fan mikrokonteksti va makrokonteksti tushunchalarini ilmiy muomalaga kiritish lozim. Fanning mikrokonteksti и yoki bu davr sharoitida ishlayotgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlariga fanning bog ‘liqligini anglatadi. Fanning makrokonteksti fan rivojlanuvchi kengroq ijtimoiy-madaniy muhitdagi bog'liqliklar haqida bahs etadi, bu fan ijtimoiy mezonining ifodasidir. Boshqacha aytganda, har bir jamiyat o‘z ma’rifatli rivojlanish darajasiga mos keluvchi fanga ega bo‘ladi.
Tadqiqotchilar fanning «tashqi» va «ichki» ijtimoiyligiga ishora qiladilar1. Fanga nisbatan siyosatni, uning rivojlanishini quwatlash yoki tiyib turish usullarini belgilovchi u yoki bu tipdagi jamiyat va davlat faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy va ma’naviy omillariga bog‘liqlik fanning «tashqi» ijtimoiyligini tashkil etadi. Olimning fikrlash va o‘z qobiliyatini namoyon etish uslubini boyituvchi ilmiy hamjamiyat va ayrim olimlar ichki mental mo‘ljallari, me'yorlari va qadriyatlarining ta’siri, davr xususiyatlariga bog'liqlik «ichki» ijtimoiy haqidagi tasawurni tashkil etadi.


Fan taraqqiyotining asosiy omillari. Fan taraqqiyoti nima bilan belgilanadi, degan savolga javob izlashda nafaqat fan va ishlab chiqarishning munosabatlarini, balki boshqa ko‘plab omillami ham qayd etish lozim. Ular orasida institutsional, intellektual, falsafiy, diniy va hatto estetik omillar bor. Shu sababli sanoat inqilobi, iqtisodiy o‘sish yoki tanazzul, barqarorlik yoki beqarorlikning siyosiy omillari ijtimoiy ongning boshqa shakllari tizimida fanning mavjudligini ko‘p jihatdan belgilovchi omillar sifatida tushunilishi lozim.