Mirzo ulug bek nomidagi

Oqilonalik faoliyatni tashkil etishning subyektga xos bo ‘Igan universal vositasi sifatida ham tushuniladi. M.Veber fikriga ko‘ra, oqilonalik - ko‘zlangan maqsadga erishish vositalarining aniq mo‘ljali. L.Vitgenshteyn ta’biri bilan aytganda, sharoitga eng yaxshi moslashganlik. S.Tulmin fikricha, faoliyat qoidalarining tadrijiyligi. Kanadalik faylasuf U.Drey insonning e’tiqodlari, motivlari va qilmishlari o‘rtasida aloqa o‘matishga harakat qiluvchi har qanday tushuntirishni oqilona deb ataydi.

190

A.Nikiforov oqilonalik uch xil: «aql-idrok qonunlari»ga muvofiqlik sifatida, «maqsadga muvofiqlik» sifatida va fanning maqsadi sifatida qaralishi mumkinligiga e’tibomi qaratadi. Birinchi holda oqilonalik tushunchasining o'zagini mantiq qonunlari tashkil etadi. Metodologlar oqilonalik haqida so‘z yuritar ekanlar, awalo, ilmiy yoki mantiqiy-metodologik oqilonalikni nazarda tutadilar. Biroq oqilonalik qoidalar majmui bilan bog‘lansa, fanshunoslikka doir tarixiy tahlil u yoki bu metodologik qoida buzilgan, olim esa bunda ilmiy natijalarga erishmagan ko‘p sonli ziddiyatlar haqida «shivirlay» boshlaydi. Shunday qilib, oqilonalikning yagona universal tushunchasini topish mumkin emas. Bu g‘oyani metodologlar ham qayd etadilar. Ular oqilonalikning har xil modellari, binobarin, metodologiyaning ham har xil modellari mavjudligini ta ’kidlaydilar. Bular:

0. 
   induktivistik model (Катар, Xesse);
   

0. 
   deduktivistik model (Gempel, Popper);
   

0. 
   evolyutsionistik model;
   

0. 
   to ‘rsimon model (Laudan);
   

0. 
   realistik model (Nyuton-Smit).
   

Bunga paradigmal modelni ham, tanqidiy ratsionalizm tamoyilini qabul qilishga asoslangan modelni ham, ilmiy tadqiqot dasturiga asoslanuvchi modelni ham, fanni tematik tahlil qilish modelini ham qo‘shimcha qilish mumkin. Bu modellaming barchasi o‘zlarining u yoki bu vakillari fanning haqiqiy tarixini qabul qilingan algoritmga muvofiq oqilona rekonstruksiya qilib, shu yo‘l bilan fan rivojlanishining yagona yo'nalishini olishlarini nazarda tutadi.