Mirzamahmudov o, xakimov m.. T. M, A h. T. Mirzamahmudov amaliy geografiya o'qitish usullari mirzamahmudov o, xakimov m

O’zbekistonda  geografiya  ta’limini  tashkil  etish  davri  (1918‐1934 
yil).  Ushbu  davrning  boshlarida  geografiya  ta’limida  yagona  o’quv 
dasturi  mavjud  bo’lmagan,  har  bir  maktab,  tuman  va  shahar  o’zining 
o’quv dasturini ishlab chiqar edi. Masalan, 1920 yili Toshkent eski shahar 
ma’orif  bo’limi  tomonidan  maxalliy  sharoitni  hisobga  olgan  holda 
birinchi  bosqich  maktablari  uchun  geografiya  fanidan  o’quv  dasturini 
nashrdan chiqardi.                                                     Dastlabki umumdavlat 
o’quv  dasturi  geografiya  predmeti  bo’yicha  D.N.Anuchin  raxbarligida 
A.A.Borzov  va  S.V.Chefranovlar  tomonidan  ishlab  chiqildi.  Mazkur 
o’quv  dasturi  asosida  Turkiston  xalq  ma’orif  komissariyati  geografiya 
fanidan  o’quv  dasturini  ishlab  chiqdi.  1923‐1924  yillardan  boshlab  
mehnat maktablari  uchun  kompleks  dasturlar  ishlab  chiqildi.  1925‐1930 
yillarda  “O’zbekiston  sho’rolar  jumxuriyatining  birlik  asosidagi  mehnat 
maktablari uchun dastur”, birinchi va ikkinchi bosqich maktablari uchun 
asg’ariy dastur, ikkinchi bosqich maktablari uchun jug’rofiya dasturi va 
“O’zbekiston birinchi bosqich maktablarining dasturlari” kabi bir necha 
kompleks dasturlar nashr etildi. 
1934  yil  5  sentyabrda  “Boshlang’ich  va  o’rta  maktablar  to’g’risida” 
davlat qarori chiqdi. Mazkur qaror maktab geografiyasini rivojlanishida 
katta  axamiyatga  ega  bo’ldi.  Ushbu  dasturlarda  o’lkashunoslikni 
o’rganishga katta axamiyat berilgan. Ammo mazkur dasturlarning salbiy 
tomoni bor edi. Ya’ni barcha tabiiy geografik kurslar 5‐sinfdan, iqtisodiy 
geografiya  kurslari  esa  6‐7  sinflarda  o’rganilar  edi.  Bu  esa  geografiya 
kurslari mazmunini juda ham qisqarishiga olib keldi. 
1935  yil  25  avgustda  “Boshlang’ich  va  o’rta  maktablarni  dasturlari 
va  o’quv  rejalari”  haqida  yangi  qaror  chiqdi.  Ushbu  qarorda  mavjud 

---

27 
 
dasturlar  juda  murakkab  bo’lib  ketganligi  qattiq  tanqid  ostiga  olindi. 
Natijada    dasturlardan  ortiqcha  materialllar  olib  tashlandi.  Shundan 
so’ng  geografiya  dasturlari    qaytadan  ishlab  chiqildi.    Geografiya 
predmetlarini  soatlari  ko’paydi.  Iqtisodiy  geografiya  kurslari  1,5  yil 
o’tiladigan bo’ldi. 
Maktablarda  o’quv  ishlarini  tashkil  qilish 
bo’yicha ham ko’rsatmalar berildi: dars o’quv mashg’ulotlarining asosiy 
va  muhim  sharti  sifatida  qaytadan  tiklandi.    Ushbu  davrda  geografiya 
ta’limini  asosiy  shartlaridan  biri  bo’lgan  darsliklar  va  o’quv 
qo’llanmalari yaratish hamda kadrlar tayyorlash milliy dasturi bo’yicha 
sezilarli  ishlar  qilindi.  Mazkur  davrda  nashr  qilingan  darslik  va  o’quv 
qo’llanmalarni O.Mo’minov (1986 y) quyidagi qismlarga bo’ladi:  
‐  rus  tilidan  o’zbek  tiliga  tarjima  qilingan  darsliklar.  Bunday 
darsliklarga 
“Boshlanma 
geografiya” 
(A.Kruber 
va 
boshqalar 
darsligining  tarjimasi),  “Turkiston”,  “Boshlang’ich  jug’rofiya  saboqligi” 
(G.I.Ivanov),  “ISHJI  ning  qisqacha  jug’rofiyasi”  (G.I.Ivanov)  va 
boshqalar. Mazkur davrda nemis olimi A.Geykining  “Tabiiy jug’rofiya” 
darsligi (1925); 
‐  rus  tilidan  erkin  tarjima  qilingan  darsliklar:  “Boshlang’ich 
jug’rofiya” (G.I.Ivanov); 
‐  O’zbekistonda  nashr  qilingan  darsliklar:  “O’zbekiston  va  unga 
qo’shni jumxuriyatlar xamda viloyatlar” (N.Balashov, 1925), “Jug’rofiya”     
(N.P.Arxangelskiy,  1933),  “O’zbekiston  sotsalistik  sho’rolar  jo’g’rofiyasi 
”(L.Obizov, 1934); 
Geografiya  ta’limi  soxasida  ishlar  juda  kam  bajarilgan.  Faqat  1933 
yilda  nashr  qilingan.  N.I.Leonovning  “Jug’rofiya  metodikasi  bo’yicha 
ocherklar”    metodik  qo’llanmasi  mavjud  edi.  Bundan  tashqari  mazkur 
davrda  ma’orif  soxasida  qator  ilmiy  jurnallar  nashr  qilina  boshlandi, 
ularda geografiya ta’limi bo’yicha ma’lumotlar muntazam berib turilgan: 
“Maorif”  (1918  yildan),  “Maorif  va  o’qituvchi”  (1925)  jurnallari, 
“Madaniy  inqilob”‐  “O’qituvchilar  gazetasi”    1931  yildan  nashr  qilina 
boshlandi.