Mirsaid Aripov, Nurillo Otaxanov

5.1. Belgili ma`lumotlar

Belgili ma`lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun Ansichar tipi (har biri sakkiz razryadli ikkilik sanoq sistemasida kodlanadigan ANSI tizimi) va WideChar tipidagi (har bir belgisi ikki bayt bilan kodlanadigan Unicode tizimi) o`zgaruvchilardan foydalaniladi.

Windows operatsion sistemasi asosan ANSI kodlash usulidan foydalanadi. Rus alifbesini o`z ichiga olgan ANSI jadvali Windows-1251 deb ataladi. Quyida undagi ayrim belgi va ularga mos kodlar keltiriladi.

Ayrim xizmatchi belgilar 5.1-jadval

Kod	Belgi	Kod	Belgi
9	Tabulyatsiya	27	Enter
11	Yangi satr	32	Bo`sh joy
13	Abzats oxiri

  32-127 kodli belgilar 5.2-jadval

kod	Belgi	kod	belgi	kod	Belgi	kod	Belgi
32	Bo`sh joy	56	8	80	R	104	h
33	!	57	9	81	Q	105	i
34	"	58	:	82	R	106	j
35	#	59	;	83	S	107	k
36	$	60	<	84	T	108	l
37	%	61		85	U	109	m
38	&	62	>	86	V	110	n
39	'	63	7	87	W	111	o
40	(	64	@	88	X	112	p
41	)	65	A	89	Y	113	q
42	*	66	B	90	Z	114	r
43		67	C	91	[	115	s
44	,	68	D	92	Ғ	116	t
45	-	69	E	93	]	117	u
46	,	70	F	94	^	118	v
47		71	G	95	_	119	w
48	0	72	H	96	'	120	x
49	1	73	I	97	A	121	u
50	2	74	J	98	B	122	z
51	3	75	K	99	S	123	[
52	4	76	L	100	D	124	
53	5	77	M	101	E	125	]
54	6	78	N	102	F	126	~
55	7	79	O	103	G

Dastlab versiyalari bilan moslikni ta`minlash uchun AnsiChar ga ekvivalent bo`lgan Char tipidan foydalanish mumkin.

Belgili tipdagi o`zgaruvchining qiymati bitta belgidan iborat bo`lib, u lotin va rus alifbesi xarflari, raqamlar, tinish belgilari, qisqa qilib aytganda, 5.1, 5.2-jadvallardagi kabi belgilardan iborat bo`lishi mumkin.

Belgili tipdagi o`zgaruvchilarni e`lon qilish umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

Nom: char;

Bu yerda nom – belgili tipdagi o`zgaruvchining nomi; char – belgili tipning kalit so`zi. Masalan:

x: char; ch, y9: char;

Sonli o`zgaruvchilar kabi Char tipidagi o`zgaruvchilarga ham qiymat berish mumkin. Bu holda : belgisidan o`ng tomonda char tipidagi ma`lumot (masalan, belgi, belgili konstanta, char tipidagi o`zgaruvchi yoki ifoda) kelishi lozim. Belgielgili konstantalar apostrof belgisi bilan yoziladi.

x:=’9’; c1 : '*'; s2 : c1;

buyruqlari bajarilganidan so`ng, s1 - o`zgaruvchi * ni qiymat qilib oladi, s2 esa c1 ning qiymatini oladi.

Char tipidagi o`zgaruvchilarni shu tipidagi boshqa ma`lumotlar bilan taqqoslash mumkin. Bu taqqoslashda har bir belgiga qandaydir son mos qo`yilganligi e’tiborga olinadi (5.1, 5.2-jadvallar). Masalan: 'A' belgisiga 'a' ga qaraganda kichikroq son mos keladi. Shunday qilib,

'0'<'1'<..<'9'<..<'A'<'B'<..<'Z'<'a'<'b'<..<'z'.

Rus alifbesi xarflariga lotin xarflariga qaraganda katta sonlar mos keladi. Bunda quyidagi munosabatlar o`rinli:

'A'<'Б'<'В'<..<'Ю'<'Я'<'a'<'б'<'в'<...<'ю'<'я'

Belgi o`rniga uning kodidan ham foydalanish mumkin. Faqat bu kod oldiga # operatorini qo`yish lozim. Masalan, 'А' konstantasi o`rniga #65 deb yoziladi. Bu usul odatda xizmatchi belgilar yoki klaviaturadan kiritib bo`lmaydigan belgilar uchun qo`llanadi. Masalan, yangi satrga o`tish uchun "abzats oxiri" belgisi o`rniga #13 tarzidagi yozuv qo`llanadi.

Belgili ma`lumotlarni qayta ishlashda Chr va Ord funtsiyalaridan foydalaniladi. Chr funksiyasi parametriga mos keladigan belgini qimat qilib oladi. Masalan, c:chr(32) ; buyrug’i bajarilganda, s ning qiymati "bo`sh joy" ga teng (5.1-jadval).

Ord funksiyasi parametr sifatida ko`rsatilgan belgi kodini aniqlaydi. Masalan, k : ord('*') ; buyrug’i bajarilganda k ning qiymati "*" belgisi kodi bo`lgan songa (42) teng bo`ladi.

5.1-listingdagi kod ekranga rus alifbosi xarflarini chiqarish uchun mo`ljallangan. Dastur interfeysi 4.1-rasmda keltirilgan.

Bu dasturda asosiy ishni OnActivate protsedurasi bajaradi. U ilova oynasi faollashganda ishga tushadi. Shu sababli TForm1.FormActivate protsedurasi forma ekranda ochilgan zahoti avtomatik tarzda ishga tushadi.

5.1-listing. Rus xarflari jadvali

procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject);

var st: string;  jadval belgilar satri sifatida hosil qilinadi

dec: byte;  belgi kodi

i, j: integer;  jadvaldagi satr va ustun nomeri

begin

st : '';

dec : 192;

for i : 0 to 15 do  o`n oltita satr

5.1-rasm. Ilova oynasi forma tashkil qilinayotganda	5.2-rasm. Ilova oynasi ish vaqtida

begin

dec : i  192;

for j : 1 to 4 do  to`rtta ustun

begin

st : st  chr(dec)  '-'  IntToStr(dec)  ' ';

dec : dec  16;

end;

st : st  #13;  ekranning yangi satrga o`tish

end;

Label1.caption : st;

end;

end.

Rus xarflari ilova formasida faqat bitta Label1 komponentasiga joylashtirilgan. Jadval ustunlari bir hil kenglikka ega bo`lishi uchun Label1.Font.Name hususiyatiga barcha belgilari bir kattalikda bo`lgan shrift, masalan, Courier New Cyr qiymati beriladi. Dastur oynasi 5.2-rasmda berilgan.

5.2. Satrlar

Satrlar Shortstring, Longstring hamda Widestring tipidagi ma`lumot sifatida berilishi mumkin. Bu tiplar bir-biridan bitta satrga yozish mumkin bo`lgan belgilarning eng ko`p soni, o`zgaruvchilar uchun xotiradan ajratiladigan joy hamda belgilarni korlash usullari bilan farqlanadi.

Shortstring tipidaga o`zgaruvchi uchun xotiradan joy statik ajratiladi. Bunday satrdagi belgilarning eng ko`p soni 255 tadan oshmaydi. Longstring va widestring tipidagi o`zgaruvchilar uchun xotira dinamik usulda, ya`ni dasturning bajarilishi vaqtida ajratiladi. Shuning uchun bunday satrlarning uzunligi chegaralanmaydi.

Bulardan tashqari, dasturlarda universal String satrli tipidan ham foydalanish mumkin. U Shortstring tipiga ekvivalent.

Satrli tipdagi o`zgaruvchilar quyidagicha e`lon qilinadi:

Nom: String; yoki Nom: String [uzunlik];

Bu yerda Nom – o`zgaruvchi nomi: string - satrli tip uchun kalit so`z; [uzunlik] – satrning eng katta uzunligini ko`rsatuvchi butun son. Masalan:

a, b: string; name: string[30];

Agar starli o`zgaruvchi e`lonida satr uzunligi ko`rsatilmagan bo`lsa, u holda uning uzunligini 255 ga teng deb qabul qilinadi.

Dastur matnida, satr hisoblangan belgilar ketma-ketligi apostrof (' ') belgilari orasida ko`rsatiladi. Masalan, parol satrli o`zgaruvchisiga qiymat berish ifodasini quyidagicha yozish mumkin:

parol : 'Mahfiy sir'; yoki parol : '2006';

Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Parol : 2006; buyrug’i noto`g’ri, chunki parol satrli, 2006 esa butun sonli tipga mansub. Bunday buyruqlar kompilyatsiya qilish jarayonida uchrab qolsa, ekranga

incompatible types: 'Char' and 'Integer'

(Char va Integer tiplari bir-biriga mos emas)

ko`rinishidagi axborot chiqariladi.

Satrli tipdagi ma`lumotlarni shu tipdagi boshqa satrlar bilan , <, >, <, > munosabat belgilari yordamida taqqoslash mumkin. Satrlar dastlabki belgilaridan boshlab belgima-belgi taqqoslanadi. Agar satrlarning xamma belgilari bir hil bo`lsa, bunday satrlar o`zaro teng deb qaraladi. Dastlabki belgilaridan boshlab, bir hil pozitsiyadagi belgilari har hil bo`lsa, bu satrlar ichida bir hil bo`lmagan birinchi belgi uchragan pozitsiyada qaysi satr belgisi kattaroq kodga ega bo`lsa, shu satr katta hisoblanadi Quyidagi jadvalda satrlarni taqqoslashga misollar keltiramiz:

Satrlarni taqqoslash 5.4-jadval

1-satr	2-satr	Taqqoslash natijasi
Aliev	Aliev	Bu satrlar teng
Vorisova	vorisova	1-satrdan 2-satr katta
Amirov	Amirova	1-satr 2-satrdan kichik
Basic	Delphi	1-satr 2-satrdan katta

Satrli ma`lumotlar ustida taqqoslash amalidan tashqari, qo`shish amalini ham bajarish mumkin. Satrlarni qo`shganda shu satrlardan birinchisining o`ng tomoniga ikkinchisini yonma-yon yozish natijasida yangi satr hosil bo`ladi. Masalan,

Familiyasi : 'Aliev' ; Ismi : 'Vali';

ful_name : Familiyasi  ' '  Ismi;

amallari bajarilganda, ful_name o`zgaruvchining qiymati 'Aliev Vali' ga teng.

Satrli ma`lumotning biror belgisini ko`rsatish uchun uning nomi va kvadrat qavslar ichida shu belgining nomeri yoziladi. Masalan, yuqoridagi ful_name o`zgaruvchisi uchun ful_name[8] yozuvi "a" belgisini bildiradi.

5.3. Sartlar ustida amallar bajarish

Delphi tilida satrlar bilan ishlash uchun bir qator metodlar kiritilgan bo’lib, ular ikki guruhga - sonli va satrli qiymat oladigan metodlarga bo`lingan. Dastlab sonli qiymat oladigan metodlarni ko`raylik.

Length funksiyasi berilgan satrning uzunligini aniqlash uchun xizmat qiladi. Bu funksiyaning argumenti satr tipidagi ifoda bo’lib, qiymati satrdagi belgilar soniga teng bo`ladi. Masalan,

n : length('Aliev');

m : length('Delphi tili');

buyruqlari bajarilganda n va m o`zgaruvchilarning qiymatlari mos ravishda 5 va 11 ga teng bo`ladi.

Eslatma: "Bo`sh joy" ham bitta belgi hisoblanadi.

Pos funksiyasi bir satr ikkichisining tarkibida uchraydimi yoki yo`qmi? degan savolga javob beradi. Bu funksiya umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

pos (1-satr, 2-satr) ;

bu yerda 1-satr — satr tipidagi o`zgaruvchi yoki konstanta bo`lib, uni satr tipidagi 2-satr takribidan qidiriladi. 2-satr ning tarkibida nechanchi posit-siyadan boshlab 1-satr ning uchrashi pos funksiyasining qiymatini aniqlaydi. Agar uchramasa bu funksiya qiymati nolga teng. Masalan,

r : pos('til', 'Delphi tili');

q : pos('Basic', 'Delphi tili');

buyruqlari bajarilganda, r – ning qiymati 8 ga, q - esa 0 teng bo`ladi.

Val metodi harfiy kattaliklarni sonli kattalikka aylantirish uchun xizmat qiladi. Bu protsedura umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

Val(satr, a, b);

Bu yerda satr - satr tipidagi ma`lumot; a - satr ning birinchi raqam bo`lmagan belgisigacha turgan raqamlar ketma-ketligi ifodalaydigan butun son, b - satr ning birinchi raqam bo`lmagan belgisi turgan pozitsiyani ko`rsatuvchi butun son bo`lib, xatolik kodli deb ataladi.

Val(satr, a, b) metodiga namunalar:

satr	a	b
12345	12345	0
1236,86565	1236	5
0,1276	0	2
-12,23	12	4
14.57	14	4
%14.445	0	1
F12.13	0	1

Endi satrli qiymat oladigan funksiya va protseduralarni ko`raylik.

Soncat funksiyasi bir nechta satrlarni qo`shib, bitta satrga yig’ish uchun xizmat qiladi. Uning umumiy ko`rinishi quyidagicha:

Satr : concat(satr1, ... satrN);

Bu yerda satr1, ... satrN – bitta satrga yig’iladigan satrli o`zgaruvchi yoki konstantalar; satr – natijaviy satr. Masalan,

st1 : 'Delphi '; st2 : ' juda boy '; st3 :'til!';

st : concat(st1, st2, st3);

buyruqlari bajarilganidan so`ng, st o`zgaruvchining qiymati "Delphi juda boy til!" ga teng bo`ladi.

Delete metodi satrning ma`lum bir qismini o`chirishga imkon beradi. Bu protsedura umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

delete(satr, n, m)

bu yerda satr - satr tipidagi o`zgaruvchi yoki konstanta; n - o`chiriladigan belgining nomeri; m – o`chiriladigan belgilar soni. Masalan,

N : 'Toshkent shahri go`zal'; delete(n, 9, 6);

buyruqlari bajarilsa, n – ning qiymati 'Toshkent go`zal' ga teng bo`ladi.

Quyida keltirilayotgan while tsikli st satri boshida kelgan “bo`sh joy” belgilarini o`chiradi:

while(pos(' ', st)  1) do delete (st, 1, 1);

Bo`sh joylarni delete (st, 1, 1) protsedurasi o`chiradi.

Copy funksiyasi funksiyasi satrning ma`lum bir qismini ajratib olish uchun ishlatiladi. U umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

Copy( satr, n, m ) ;

bu yerda satr – qismi ajratib olinadigan satr yoki satr tipidagi o`zgaruvchi; n - ajratish boshlanadigan birinchi belgining o`rni; m – ajratib olinadigan belgilar soni. Masalan,

st : 'Professor Olimov'; fam : copy(st, 11, 6) ;

bo`lsa, fam o`zgaruvchisi "Olimov" ga teng bo`ladi.

6-BOB. KONSOL ILOVALAR

Konsolli ilovalar deganda MS DOS operatsion sistemasi (yoki DOS oynasi) uchun mo`ljallangan dasturlash tushuniladi. Bu holda kiritish qurilmasi – klaviatura, chiqarish qurilmasi esa monitordan iborat bo’ladi.

Konsolli ilovalar dasturlashning umumiy masalalarini hal qilishda juda ham qulay hisoblanadi. Chunki, bunda asosiy e`tabor inregfeysga emas, balki masala uchun dastur ishlab chiqishga qaratiladi.

6.1. Kiritish va chiqarish buyruqlari

Ayrim masalalarni yechish jarayonida uning shartida berilgan ma`lumotlarni klaviatura orqali kiritishga to`g’ri keladi.

Read operatori o`zgaruvchilarga qiymatlarni klaviatura orqali kiritish uchun mo`ljallangan bo`lib, umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

read (o`zgaruvchilar ro`yxati);

Ro`yxatdagi o`zgaruvchilar bir-biridan vergul bilan ajratiladi. Masalan:

read (r, k, h); .

Read buyrug’ini bajargan EHM ishdan to`xtaydi va ro`yxatda ko`rsatilgan barcha o`zgaruvchilar uchun qiymat kiritilishini kutadi. Klaviaturadan kiritilayotgan ma`lumotlar bir-biridan bo`sh joy belgisi bilan ajratiladi. Bu ma`lumotlar tartibiga mos ravishda berilgan ro`yxat-dagi o`zgaruvchilarga qiymat qilib beriladi. Boshqacha aytganda, birinchi kiritilgan ma`lumot ro`yxatdagi birinchi o`zgaruvchiga, ikkinchi ma`lumot ikkinchisiga va xokazo tartibda beriladi. Aytaylik, yuqoridagi operator uchun klaviaturadan quyidagi ma`lumotlar kiritilgan bo`lsin:

2.34 15 Delphi

U xolda r ga 2.34, k ga 15, h ga esa «Delphi» qiymatlari beriladi va dasturning keyingi buyruqlari o`zgaruvchilarning ana shu qiymatlari uchun bajariladi.

Qiymat olayotgan o`zgaruvchi bilan unga berilayotgan qiymat bir xil tipga mansub bo`lishi lozim. Char yoki string tipidagi ma`lumot kiritilayotganda ularni apostrof orasiga olish shart emas. Real tipida ma`lumot uchun butun sonlarni xam kiritishga ruxsat beriladi. Boolean tipidagi ma`lumot sifatida faqat false yoki true qiymatlaridan birini kiritish mumkin.

Klaviaturadan kiritilgan ma`lumotlar soni Read operatorida berilgan ro`xatdagi o`zgaruvchilar sonidan kam bo`lmasligi lozim. Aks holda, ro`yxatdagi qaysidir o`zgaruvchi qiymat olmagani sababli navbatdagi operatorlar o`tmay turaveradi.

Agar kiritilgan ma`lumotlar soni Read operatori bilan ko`rsatilgan o`zgaruvchilar sonidan ko`p bo’lsa, buning zarari yo`q. Chunki ortiqcha qiymatlar yoki navbatdagi Read dagi o`zgaruvchilarga qiymat qilib beriladi, yoki shunchaki tashlab yuboriladi. . Masalan, bitta dasturda

Read (a, b, c); Read (x, y);

operatorlariga javoban klaviaturadan

2.3 -1.5 2.4 22 -0.05 4.125

ma`lumotlari kiritilgan bo`lsa, a , b, c, x, y o’zgaruvchilar mos ravishda 2.3, -1.5, 2.4, 22 va -0.05 qiymatlari beriladi. Ortiqcha kiritilgan 4.125 dan esa EHM foydalanmaydi.

Readln opereatori ro`yxatda ko`rsatilgan o`zgaruvchilarga qiymat kiritilganidan so`ng, kursorni yangi satr boshiga o`tkazib qo`yadi. Bu xolda ortiqcha ma`lumotlar tashlab yuboriladi, navbatdagi Read yoki Readln yordamida berilgan o`zgaruvchilarga esa qiymat qilib yangi satr boshida kiritilgan ma`lumotlar olinadi. Masalan:

Readln (a, b, c); Read (x, y);

operatorlari uchun klaviatura orqali

2.3 -1.5 2.4 22 3.75

-0.05 4.125

ko`rinishidagi ma`lumotlar kiritilgan bo`lsa, a, b, c o`zgaruvchilar mos ravishda 2.3, -1.5, 2.4 qiymatlarini olsa, x bilan y o`zgaruvchilar -0.05 va 4.125 ni oladi.

Write operatori turli hisoblash natijalari, matnlar hamda arifmetik ifodalarning qiymatlarini monitorga chiqarish uchun hizmat qiladi va umumiy holda quyidagicha yoziladi:

write(chiqariladigan ma`lumotlar ro`yxati); .

Chiqariladigan ma`lumotlar bir-biridan vergul bilan ajratiladi.

Monitorga chiqarish kerak bo`lgan matnlar apostrof belgisi bilan ko`rsatiladi. Masalan:

write (‘Delphi tili’);

buyrug’i bajarilganda ekranga

Delphi tili

yozuvi chiqariladi.

Write operatori yordamida Delphi dasturlash tili qoidalari bilan yozilgan arifmetik ifodalar qiymatini ham hisoblash mumkin. Masalan:

_{Write(3*4+15/3-10.5)}

buyrug’i qavslar ichida berilgan ifodaning qiymati bo`lgan

_{6.500000000E-00}

sonini ekranga chiqaradi.

Agar write yordamida ekranga chiqarish talab qilingan ma`lumotlar sifatida o`zgaruvchilar ro`yxati berilgan bo`lsa, u holda bu o`zgaruvchilarning qiymatlari eHM xotirasidan qidirib topiladi va monitorga uzatiladi. Faraz qilaylik, biror dasturning bajarilishi davomida x, y, z o`zgaruvchilar mos ravishda 23, 123.12, 'Delphi' qiymatlarini olgan bo`lsin. U holda

write (x, y, z);

operatori bajarilganda ekranga

_{2.300000000E-011,2312000000E-02Delphi}

ma`lumotlari chiqariladi. Bu yozuvlardan ko`rinib turibdiki, ekrandagi sonli ma`lumotlar o`qish va tushunish uchun bir oz noqulay. Buning oldini olish uchun ekranga chiqariladigan sonli ma`lumotlarni ma`lum bir o`lchamga solishga (formatlashga) to`g’ri keladi. O`lcham odatda ikkita butun sondan iborat bo`lib, birinchisi umumiy raqamlar sonini, ikkinchisi esa kasr qismidagi raqamlar sonini belgilaydi. O`lcham formatlanayotgan o`zgaruvchidan keyin ikki nuqta (:) orqali aniqlanadi va faqat shu o`zgaruvchigagina tegishli bo`ladi. Yuqoridagi ma`lumotlarnip formatlab, ekranga uzataylik:

write(x:4:2, y:6:2, z);

Bu buyruq ta`sirida ma`lumotlar quyidagi ko`rinishda ekranga chiqariladi:

23.00 123.12 Delphi

Ekranda (ko`rsatkich) kursor mavjud bo`lib, u ma`lumotlarni qaysi joydan boshlab kiritish (chiqarish) kerakligini ko`rsatadi. Navbatdagi ma`lumot kursor turgan joydan boshlab kiritiladi (chiqariladi).

Writeln operatori talab qilingan ma`lumotlarni ekranga chiqarganidan so`ng kursorni yangi satr boshiga o`tkazadi. Masalan:

write (x); write (y); write (z);

buyruqlari ma`lumotlarni

_{2.300000000E-011,2312000000E-02Delphi}

ko`rinishida ekranga chiqarsa,

writeln(x); writeln(y); write(z);

buyruqlari ma`lumotlarni ekranga

<sub>2.300000000E-01

1,2312000000E-02

Delphi</sub>

tarzida chiqarilishini ta`minlaydi.

Readln va writeln operatorlaridan hech qanday argumentsiz ham foydalanish mumkin. Bu xolda Readln buyrug’i ENTER tugmasini bosilishini kutadi va kursorni yangi satrning boshiga o`tkazadi, writeln esa shunchaki kursorni yangi satrning boshiga ko`chiradi.

Eslatma: Agar klaviaturadan kiritilayotgan ma`lumot bilan uni qiymat qilib oladigan o`zgaruvchi tiplari bir-biriga mos bo`lmasa, dastur o`z ishini to`htatadi va ekranga hatolik haqida axborot chiqariladi.

6.2. Konsolli ilovalar yaratish

Konsolli ilovalar ishlab chiqish uchun dastlab File menyusidan New  Other Application, so`ngra New/New Items tugmalari yordamida ochilgan oynadan Console Application tugmasini chertiladi. Bunda ekranda Projectl.dpr oynasi ochiladi. Bu oynada konsolli ilovalarning bosh protsedurasi joylashgan (6.2-rasm). Bu oynada dastur buyruqlarini kiritish mumkin.

Konsolli ilovalar program buyrug’i bilan boshlanadi. So`ngra dasturning nomi yoziladi. Dastlab u boshlang’ich loyixa nomi bilan bir hil bo`ladi. Dastur matnini saqlash vaqtida u dasturchi qo`ygan nom bilan avtomatik tarzda almashtirib qo`yiladi.

Shuni yodda tutish kerakkki, konsolli ilovalarni Windows da yaratiladi, DOS dasturi kabi ishlatiladi. DOS da ASCII kodlash usuli, Windows da esa ANSI usuli qo`llangani uchun, ularda kirill alifbesi

6.1-rasm. Konsolli ilovalar bosh protsedurasining shabloni
xarflarining kodlari bir-biridan farq qiladi. Shu sababli, konsolli ilovalarda kirill alifbesidagi matn o`rniga boshqa matn chiqariladi. Buning oldini olish uchun konsolli ilovalarda ma`lumotlarni lotin alifbesida chiqarish tavsiya qilinadi.

Zarurat bo`lganda konsolli ilovalar yordamida kirill alibesidagi axborotlarni ekranga chiqarish uchun ANSI-satrni ASCII-satriga o`tkazuvchi qayta kodlash mumkin. Agar bu funksiyani RUS deb atasak, ma`lumotlarni kirill alifbesidagi ma`lumotlarni ekranga chiqarish buyruqlari quyidagicha ko`rinishda bo`ladi:

writeln(Rus('Delphi tili ajoyib til''));

6.1-listingda namuna sifatida foydalanuvchi kiritgan og’irlikni funt o`lchov birligidan kilogrammga o`tkazish dasturi keltirilmoqda. Ma`lumotlarni ekranga chiqarish uchun ANSI-satrni ASCII-satriga o`tkazuvchi qayta kodlash funksiyasi RUS dan foydalaniladi.

6.1-listing. Og’irlikni funtdan kilogrammga o`tkazish

program funt_k;

{$APPTYPE CONSOLE}

function Rus(mes: string):string;  qayta kodlash funksiyasi

Var i: integer;  qayta kodlanayotgan belgi nomeri

begin

for i : 1 to length(mes) do

case mes[i] of

'A'..'p' : mes[i] : Chr(Ord(mes[i]) - 64);

'r'..'я' : mes[i] : Chr (Ord(mes [i] ) -16);

end;

rus : mes;

end;

 Asosiy dastur

Var f : real;  funtdagi og’irlik

w : real;  grammdagi og’irlik

k : integer;  kilogrammlar

g : integer;  grammlar

begin

writeln(Rus('Funt va kilogrammlar'));

writeln(Rus('Og’irlikni funtda kiriting va ni bosing'));

write('> ');

readln(f);

w : f * 409.5;  Bir funt funt - bu 409,5 gr.

if w > 1000 then begin

k : Trunc(w  1000); g : Round(w - k*1000);

end else

begin k : 0; g : Round(w) ; end;

write(f:4:2, Rus(' f. - bu '));

if k > 1 then write(k, Rus(' kg. '));

writeln(g, Rus(' rp.'));

write(Rus('Ishni tugatish uchun ni bosing')); readln;

end.

Dasturdagi {$APPTYPE CONSOLE} ko`rsatmasi kompilyatorga taaluuqli. Unga rioya qilgan kompilyator dasturni konsolli ilovalar kabi generatsiya qiladi.

Konsolli ilovalarni kompilyatsiya qilish uchun ProjectCompile buyruqlari tanlanadi. Muvaffaqiyatli kompilyatsiyadan keyin, dasturni RunRun buyrug’i bilan ishga tushiriladi. Konsolli ilovalar ishga tushganda ekranda DOS-dasturlarning standart oynasi ochiladi. (6.2-rasm).

Konsolli ilova loyihalarini saqlab qo`yish uchun FileSave buyrug’i chertilganda ekranda Save Project dialog oynasi ochiladi va unga loyixa nomini kiritish mumkin.

6.2-rasm. Konsolli ilovalar ishlayotgan DOS-oyna

7-BOB. MASSIVLAR

7.1. Massivlarni e`lon qilish

Jadval kattaliklari yoki massivlar bir xil tipdagi va ko`plab sondagi ma`lumotlarni saqlash hamda qayta ishlash uchun mo`ljallangan. Masalan: familiyalar ro`yxati, talabalar olgan baholar, oylararo o`rtacha xarorat va hokazolarni massiv sifatida qabul qilish mumkin.

Massiv — bu ma`lumotlarning ma`lum bir strukturaga ega bo`lgan, bir hil tipdagi va umumiy nomga ega bo`lgan turi hisoblanadi. Mazmuni va shakli bir hil bo`lgan katta hajmdagi jadval, ro`yxat kabi ma`lumotlarni massivlarda saqlash katta afzalliklarga ega.

Massivlarni umumiy holda quyidagicha e`lon qilish mumkin:

Nom: array [quyi indeks .. yuqori indeks] of tip;

Bu yerda nom - massiv nomi; array – massivni anglatuvchi xizmatchi so`z; quyi indeks .. yuqori indeks – massiv elementlari indekslarining o`zgarish diapazoni; tip - elementlar tipi. Masalan:

Temper : array[1..31] of real;

Koef : array[0. .2] of integer;

Name : array[1..30] of string[25];

Indeks sifatida konstanta yoki butun tipdagi ifodadan foydalanish mumkin. Masalan:

komanda [ 1] : 'Paxtakor';

d : koef[1] -4*koef[2];

ShowMessage(name[n  1]);

Massivlar e`lonida uning elementlariga qiymatlar berish mumkin. Bu holda e`loni quyidagicha yoziladi:

Nom : array [quyi indeks .. yuqori indeks ] of tip  (ro`yxat);

bu yerda ro`yxat – qiymatlar. Masalan :

a: array[10] of integer  (0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0);

Jamoa: array[1..3] of String[10] ('Paxtakor', 'Neftchi', 'Nasaf');

Initsializatsiya ro`yxatidagi elementlar soni massiv o`lchamlariga mos bo`lishi kerak. Aks holda kompilyator bu haqda

Number of elements differs from declaration

(elementlar soni e`londa ko`rsatilganiga mos emas)

tarzidagi axborotni ekranga chiqaradi.