Mirsaid Aripov, Nurillo Otaxanov

7.7-jadval.

	Yanvar	Fevral	Mart	...	Noyabr	Dekabr
Tiko
Damas
Neksiya
Matiz
Liganza

Bu yerda Nom - massiv nomi; array - kalit so`z; n - satrlarning quyi indeksi, m – yuqori indeksi, k - ustunlarning quyi indeksi, l – esa yuqori indeksi; Tip —elementlar tipi. 7.7-jadvalni quyidagi ikki o`lchovli massiv shaklida yozish mumkin:

yakun: array [1..12, 1..5] of integer

Ikki o`lchovli massiv (m-n1)×(k-l1) ta elementlarga ega. Demak, yakun massivi 60 ta Integer tipidagi ma`lumotlardan iborat.

Massiv elementiga murojaat qilish uchun uning nomi va kvadrat qavslarda indeks nomerlarini ko`rsatish lozim. Birinchi indeks satr nomerini, ikkinchisi esa ustun nomerini anglatadi. Masalan, yakun[2][3] elementi mart oyida sotilgan Neksiya mashinalarini bildiradi.

Massivlar bilan ishlaganda for buyrug’idan foydalanish qulay. Masalan, bir yil davomida sotilgan Damas mashinalarini hisoblash uchun dastur parchasi quyidagicha yoziladi:

s : 0; for j : 1 to 12 do s : s  yakun[2][ j];

Quyidagi dastur parchasi massiv elementlarining (bir yilda sotilgan avtomashinalarning umumiy soni) yig’indisini topadi:

S : 0;

for i : 1 to 5 do  avtomobillarning 5 ta modeli

for j : 1 to 12 do  12 oydagi

s : s  yakun[i][ j];

Yuqoridagi misolda ichki tsikl (j bo`yicha tsikl) har gal bir marta to`la bajarilganda, tashqi tsiklning boshqaruvchi i o`zgaruvchisining qiymati 1 ga ortadi. Shundan keyin ichki tsikl yana bir marta to`la bajariladi va x.k. Shunday qilib, s o`zgaruvchining qiymatiga yakun massivining elementlari yakun[l][l], yakun[l][2], ..., yakun[l][12], yakun [2][l], yakun [2][2], ..., yakun [2][12] va x.k. ketma-ket qo`shiladi.

Misol uchun 2000 yildagi Sidney olimpiadasi natijalarini qayta ishlashni ko’raylik. Boshlang’ich ma`lumotlar 7.8-jadvalda berilgan.

2000 yildagi Sidney olipiadasi natijalari 7.8-jadval

Mamlakat	oltin	kumush	bronza
Avstraliya	16	25	17
Belarus’	3	3	11
Buyuk Britaniya	11	10	7
Germaniya	14	17	26
Italiya	13	8	13
Hitoy	28	16	15
Koreya	8	9	11
Kuba	11	11	7
Niderlandiya	12	9	4
Rossiya	32	28	28
Ruminiya	11	6	9
AQSH	39	25	33
Frantsiya	13	14	11
Yaponiya	5	8	5

Bu dastur har bir mamlakat vakillari olgan medallarning umumiy miqdori hamda har bir mamlakat to`plagan ochkolarni hisoblaydi. Ballarni hisoblashda bitta oltin medal uchun jamoaga – 7, kumush uchun – 6, bronza uchun – 5 ball beriladi. Dasturning dialog oynasi 7.18-rasmda tasvirlangan. Massivga ma`lumotlarni kiritishda StringGrid komponenta-sidan foydalaniladi. Uning qiymatlari 7.9-jadvalda berilgan.

Fiksirlangan birinchi satr yacheykalaridan ustunlarga sarlavha qo`yishda foydalaniladi. Forma qurilayotgan vaqtda massiv yacheykalari qiymatlarini FormCreate (7.11-listing) protsedurasi hisoblaydi. Bu protsedura forma faollashganda ishga tushadi va olimpiada qatnashchilari ro`yxatini 1-ustunga yozadi.

Boshlang’ich ma`lumotlarni qayta ishlash dasturi YAKUNLASH (Button1) tugmasi chertilganda ishga tushadi (7.11-listing).

7.12-listing. Ikki o`lchovli massivni qayta ishlash

procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

var

c, r: integer; // jadvalning ustun va satr nomerlari

s : integer; // jamoalarning umumiy medallari

p : integer; // jamoaning ochkosi

m : integer; // eng katta ochko jamoaning satr nomeri

7.18-rasm. Olimpiada yakunlari dasturining dialog oynasi

StringGrid komponentasining hususiyati qiymatlari 7.9-jadval

Hususiyati	Qiymati	Hususiyati	Qiymati
Name	Tab1	Options . goEditing	TRUE
ColCount	6	DefaultColWidth	65
RowCount	14	DefaultRowHeight	14
FixedCols	0	GridLineWidth	1
FixedRows	1

I : integer; // satr nomeri. Tartiblash va=tida foydalaniladi

s1 : string;

begin

for r:=1 to tab1.rowcount do // hamma satrlarni qayta ishlash

begin s:=0;

// medallarning umumiy sonini aniqlash

for c:=1 to 3 do

if tab1.cells[c,r] <>'' then s:=s+StrToInt(tab1.cells[c,r])

else tab1.cells[c,r]:='0';

// ochkolarni hisoblaymiz

p:=7*StrToInt(tab1.cells[1,r])+6*StrToInt(tab1.cells[2, r] )

+ 5*StrToInt(tab1.cells[3,r]);

// natijalarni chiqarish

tab1.cells[4, r]:=IntToStr(s); // jami medallar

tab1.cells[5, r]:=IntToStr(p); // ochkolar

end;

// jadvalni kamayish tartibida, 5-ustun bo`yicha tartiblaymiz

// eng kichik elementlar usuli bilan tartiblash

for r:=1 to tab1.rowcount-1 do

begin

m:=r; // eng katta element r-chi satrda

for i:=r to tab1.rowcount-1 do

if StrToInt(tab1.cells[5,i])>StrToInt(tab1.cells[5,m]) then m:=i;

if r <> m then

begin // r - va m-satrlarni almashtirish

for c:=0 to 5 do begin

s1:=tab1.Cells[c,r];

tab1.Cells[c,r]:=tab1.Cells[c,m];

tab1.Cells[c,m]:=s1;

end; end;

end;

end;

procedure TForm1.FormCreate(Sender: TObject);

begin

tab1.Cells[0,0]:='Mamlakat'; tab1.Cells[1,0] :='Oltin';

tab1.Cells[2,0] :='kumush'; tab1.Cells[3,0] :='Bronza';

tab1.Cells[4,0] :='Jami'; tab1.Cells[5,0] :='Ballar';

tab1.Cells[0,1] :='Avstraliya'; tab1.Cells[0,2] :='Belorussiya';

tab1.Cells[0,3] :='Buyuk Britaniya';

tab1.Cells[0,4] :='Germaniya'; tab1.Cells[0,5] :='Italiya';

tab1.Cells[0,6] :='Xitoy'; tab1.Cells[0,7] :='Koreya';

tab1.Cells[0,8] :='Kuba'; tab1.Cells[0,9] :='Niderlandiya';

tab1.Cells[0,10]:='Rossiya'; tab1.Cells[0,11]:='AQSH';

tab1.Cells[0,12]:='Frantsiya'; tab1.Cells[0,13]:='YAponiya';

end;

end.

7.19-rasmda bu dasturning dialog oynasi keltirilgan.

7.19-rasm. Sidney olimpiadasi dasturining dialog oynasi

Massivlardan foydalanishda elementlar indeks ko`rsatilgan diapazondan chetga chiqib ketishi mumkin. Bu holda mavjud bo`lmagan elementga murojaat qilinganligi haqida kompilyator

Range check error (diapazon nazoratining hatoligi)

tarzida axborot beradi.

8-BOB. PROTSEDURALAR. PROTSEDURA-FUNKSIYALAR

8.1. Formal va joriy, lokal va global o`zgaruvchilar

Formal va joriy o`zgaruvchilar. Masalalar yechish jarayonini tavsiflashda dastlab shartli ravishda eng muhim parametrlar tanlab olinadi va ana shu o`zgaruvchilar uchun qo`yilgan masalani to`la yechish qonun - qoidalari (algoritmi) ishlab chiqiladi. Bunday o`zgaruvchilarni dasturlashda formal o`zgaruvchilar deb atash qabul qilingan. Turli sohalardagi (masalan, matematika) masalalarning yechish yo`llari ana shu formal o`zgaruvchilarga nisbatan bayon qilinadi. Misol uchun, umumiy ko`rinishi



bo`lgan kvadrat tenglamaning yechish uchun diskriminant topiladi. Agar D0 bo`lsa, kvadrat tenglamaning ildizlarini



formulalar bilan topiladi. Bu formulalardagi barcha o`zgaruvchilar formal hisoblanadi.

Konkret bir masala shartida esa hamma o`zgaruvchilar aniq ko`rsatib qo`yiladi va masalani ana shu o`zgaruvchilar uchun hal qilish talab qilinadi. Bunday o`zgaruvchilar joriy o`zgaruvchilar deb ataladi. Qo`yilgan masalani yechish uchun zarur bo`lgan barcha qonun-qoidalar formal o`zgaruvchilar o`rniga joriy o`zgaruvchilarni qo`yib bajariladi. Masalan, biror hayotiy masalani yechish jarayonida koeffitsientlari p2, q12, r3 va ko`rinishi bo`lgan kvadrat tenglama uchragan bo’lsin. Uni hal qilish uchun umumiy formuladagi a - o`rniga p, b - o`rniga q, c - o`rniga esa r o`zgaruvchilarni qo`yish lozim. Shundan keyin, mavjud umumiy qonuniyatlarga binoan kvadrat tenglamani yechish mumkin.

Lokal va global o`zgaruvchilar. Masala shartida ko`rsatilmagan, lekin masalani yechish uchun hisoblanishi zarur bo`lgan o`zgaruvchilarni oraliq o`zgaruvchilar deyiladi. Masalan, kvadrat tenglama uchun a, b, c koeffitsientlar beriladi va x<sub>1</sub>, x<sub>2</sub> ildizlarni topish talab qilinadi. Diskriminant D - o`zgaruvchi kvadrat tenglamada ko`rsatilmagani holda, qiymatini albatta hisoblash talab qilinadi. Demak, D - oraliq o`zgaruvchi. Odatda oraliq o`zgaruvchilar katta masala tarkibidagi kichik bir jarayon uchun taalluqli bo`ladi va shu sababli ularni lokal (mahalliy) o`zgaruvchilar deb ham yuritiladi.

Global o`zgaruvchilar deb bir vaqtning o`zida ham asosiy masala, ham uning tarkibidagi barcha jarayonlar uchun birdek taalluqli bo`lgan o`zgaruvchilarga aytiladi.

Bu o`zgaruvchilardan Delphi muhitida foydalanish yo`l-yo`riqlari haqida keyinroq to`xtalamiz.