Mirsaid Aripov, Nurillo Otaxanov

4-ilova. Turli tipdagi ma`lumotlar diapazoni va

ularning xotiradan egallaydigan joy xajmi

tip	xajm (bayt )		qiymatlar diapazoni
Char	1		Ixtiyoriy belgi
String	256		256 tagacha belgisi bo`lgan satr
String [n]	1xn		n tagacha belgisi bo`lgan satr
Byte		1	0 ... – 255
Word		2	0 ... - 65 535
Integer		2	-32 768 ... -32 767
Longint		4	-2 147 483 648 ... -2 147 483 647
Real		6	2,9e-39 ... -1 ,7e38
Single		4	1,5e-45 ... - 3,4e38
Double		8	5,0e-324 ... - 1 ,7e308
Extended		8	3,4e-4932 ... - 1,1e4932

5-ilova. Additional qurollar panelining ayrim komponentalari

tugma	Nomi	vazifasi
	BtnBtn	Buyruqli tugma.
	SpeedButton	qurollar paneli uchun tugma
	MaskEdit	Maxsus shablonli matnlarni kiritish
	StringDrid	Jadvallar bilan ishlaydi
	DrawGrid	Ixtiyoriy ko`rinishdagi jadval
	Image	Rasmlar bilan ishlash
	Shape	Sodda geometrik figuralar chizish
	Bevel	Elementlar guruhini ajratish
	ScrollBox	Boshqa komponentalarni joylashtirish
	ChekListRox	Bir-biriga bog’liq bo`lmagan o`chirgichlar
	Splitter	Konteynerlar o`lchamni o`zgartirish
	StaticText	Matnlarni ko`rsatish tamg’asi
	ControlBar	qurollar panelini joylash konteyneri
	ApplicationEvents	Windows axborotlarini qayta ishlaydi
	ValueListEditor	Sonli ma`lumotlar ro`yxati muharriri
	Chart	Sonli ma`lumotlarning grafik ko`rinishi

6-ilova. Dasturchilar uchun inglizcha-o`zbekcha kichik lug’at

Align	Tekislash		Frame	Ramka, hoshiya
And	Mantiqiy Va		Goto	O`tilsin
Application	Ilova		Heigth	Balandlik
Array	Jadval		Help	YOrdam
Begin	Boshlansin		Hints	Eslatmalar
Caption	Sarlavha		If	Agar
Case	Tanlash		Image	Rasm, tasvir
Click	Bosish		Key	Kalit
Close	Yopilsin		Label	Tamg’a
Color	Rang		Left	Chap
Const	O`zgarmas		Length	Uzunlik
Copy	Nusxa		Line	Chiziq, bir satr
Data	Sana		List	Varaq
Delete	O`chirilsin		ListBox	Ro`yxat oynasi
Else	Aks holda		Load	O`qish, yuklash
Erase	O`chir		Mod	Qoldiq
Error	Hato		Multiline	Ko`psatrli
Event	Hodisa		Next	Navbatdagisi
Except	Istisno qilish		New	Yangi
External	Sirtqi, tashqi		No	Yo`q
Extract	Sug’urib olmoq		Not	Emas, inkor
False	Yolg’on		Object	Ob’yekt
File	Fayl		On	Boshla
Font	Shrift		Open	Ochish
For	Uchun		Or	Yoki
Format	O`lcham		Order	Tartib
Packed	Paket		String	Satr
Paste	qo`yish		Then	Bo`lsa
Path	Yo`l, marshrut		Time	Vaqt
Pen	Qalam		To	Gacha
Play	O`yna, chal		True	Rost
Pos	Joy, pozitsiya		Try	Sinab ko`rish
Procedure	Protsedura		Type	Tip
Program	Dastur		Unit	Birlashma
Properties	Hossalar		Until	Qadar, -gacha
Record	Yozuv		Value	Qiymat
Repeat	Takrorlamoq		Var (variable)	O`zgaruvchi
Restore	Qyta tiklash		Visible	Ko`rinadigan
Rigth	O`ng		Wait	Kut
Seek	Qidirmoq		Warning	Diqqat
Set	To`plam, yig’im		While	Toki, -guncha
Short	Qisqa		Width	Kenglik
Show	Ko`rsatish		With	Bilan, birga
Sound	Ovoz, tovush		Windows	Oynalar
Stop	To`xta		Yes	Ha
Stretch	Cho`zish

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1	Aripov M. M. Informatika va axborot texnologiyalari, Toshkent, "O`qituvchi", 2002.
2	Bo`ronov J. V. va boshqalar. English-uzbek dictionary. Toshkent, "O`qituvchi", 1991
3	Дарахвелидзе П., Марков Е. “Программирование в DELPHI 7”. СПБ: "БХВ-С.Петербург ", 2003 г.
4	Кнут Д. "Исскуство программирования " 1-т. M.: Mир, 1976 г.
5	Культин Н. “Программирование в Turbo Pascal 7.0 и Delphi. 2-e изд. СПБ: "БХВ-С.Петербург ", 1999 г.
6	Aripov M.M., Otaxanov N. A. Dasturlash asoslari bo’yicha masalalar to`plami. –Toshkent, 2017 y.
7	Очков В. Ф., Пухначёв Ю. Ф. "128 советов начиняющему программисту ". M.: Энергоиздат, 1991 г.
8	Фленов М. “Библия DELPHI”. СПБ: "БХВ-С.Петербург ", -2011г.
9	Xoмоненко A. «DELPHI 7», СПБ: "БХВ-С.Петербург ", -2008 г. .
10	Канту М. “Иллюстрированный самоучитель по DELPHI 7 для начиняющих”. - 2007.
11	Marco Kantu. Essential DELPHI. www.marcokantu.com/edelphi
12	Motaz Abdel Azeem. Start programming in Object Pascal. Lazarus book. Code.sd. – 2002.
13	Olofin, Babatunde. Programming in Pascal and DELPHI. Owerry IMO State Nigeria. -2013.

MUNDARIJA

1-bob. Ob’yektga yo’naltirilgan va vizual dasturlashga kirish 5

2-bob. BORLAND DELPHI 7 muhiti haqida 7

2.1. Ishchi oynaning asosiy elementlari (7). 2.2. Boshlang’ich forma (9). 2.3. Edit, Label va Button komponentalari (10). 2.4. Xodisa va xodisalarni qayta ishlash protsedurasi (12).

3-bob. Dasturlash asoslari 14

3.1. Dasturlarni ishlab chiqish bosqichlari (14). 3.2. Ob’yektli algoritm (16). 3.3. DELPHI dasturlash tili (20). 3.4. Ma`lumotlarning tiplari (21).

3.6. Konstanta (o`zgarmas) lar (23). 3.7. Qiymat berish buyrug’i (24).

3.8. Standart funksiyalar (25). 3.9. Ma`lumotlarni kiritish (27).

3.10. Ma`lumotlarni chiqarish (28).

4-bob. DELPHI da boshqarish buyruqlari 28

4.1. Mantiqiy ifodalar (31). 4.2. Tarmoqlanish ( if ) buyrug’i (32).

4.3. Case buyrug’i (35). 4.4. Tsikllar (41). 4.5. For tsikli (41).

4.6. While tsikli (44). 4.7. Repeat tsikli (47).

5-bob. Belgi va satrlar 45

5.1. Belgili ma`lumotlar (49). 5.2. Satrlar (53). 5.3. Sartlar ustida amallar bajarish (54).

6-bob. Konsol ilovalar 51

6.1. Kiritish va chiqarish buyruqlari (57).

6.2. Konsolli ilovalar yaratish (60).

7-bob. Massivlar 63

7.1. Massivlarni e`lon qilish (63). 7.2. Massiv elementlarini kiritish va chiqarish (StringGrid va Memo komponetalari) (64). 7.3. Memo komponentasidan foydalanish (68). 7.4. Massivning eng katta (eng kichik) elementi nomerini topish (71). 7.5. Massivdan ma`lumotlarni ikkiga bo`lish usuli bilan qidirish (73). 7.6. Massiv elementlarini tartiblash (77).

7.7. Ko`p o`lchovli massivlar (81)

8-bob. Protseduralar. Protsedura-funksiyalar 86

8.1. Formal va joriy, lokal va global o`zgaruvchilar (86). 8.2. Qism – programmalar (87). 8.3. Funksiya (89). 8.4. Protsedura (94).

8.5. Modullarni yaratish va foydalanish (97).

9-bob. Fayllar bilan ishlash 102

9.1 Faylli tiplar (103). 9.2. Fayllarni ochish va yopish. Ma`lumotlar kiritish (104). 9.3. Fayllarni ochishdagi xatoliklar (107). 9.4. Ma`lumotlarni fayldan kiritish (110).

10-bob. Yangi tiplar bilan ishlash 118

10.1. Elementlari sanaladigan tiplar (119). 10.2. Elementlari chegaralangan tiplar (120). 10.3. Aralash tiplar yoki yozuvlar (121). 10.4. Dinamik strukturali ma`lumotlar (130). 10.5. Dinamik o`zgaruvchilar (132). 10.6. Ro`yxatlar (133). 10.7. Tartiblangan ro`yxatlar (136).

10.8. Elementlarni ro`yxatdan o`chirish (140).

11-bob. Ob’yektga yo`naltirilgan dasturlashga kirish 143

11.1. Klasslar (143). 11.2. Ob’yektlar (143). 11.3. Metodlar (145).

11.4. Ob’yektning hususiyatlari va inkapsulyatsiyasi (145). 11.5. Vorislik (148). 11.6. Protected va private direktivalari (149). 11.7. Polimorfizm va virtual metodlar (150).

12-bob. DELPHIning grafik imkoniyatlari 155

12.1. Xolst (155). 12.2. Qalam va cho`tka. Matnlarni kanvaga chiqarish (156). 12.3. Sodda grafik elementlarni chizish uchun metodlar (160). 12.4. Suratlarni ekranga chiqarish (171). 12.5. Bitli tasvirlar (175).

12.6. Mul’tiplikatsiya (177). 12.7. Bazaviy nuqta metodi (178). 12.8. Bitli tasvirlardan foydalanish (181).

13-bob. DELPHI ning mul’timediali imkoniyatlari 184

13.1. Animate komponentasi (184). 13.2. MediaPlayer komponentasi (188). 13.3. Videorolik va animatsiyalarni ko`rish (192).

14-bob. Rekursiya 194

14.1. Rekursiya tushunchasi (194). 14.2. Fayllarni qidirish (197). 14.3. Gil’bert egri chizig’i (201). 14.4. Yo`l qidirish masalasi (204).

15-bob. Dasturdagi hatoliklar bilan ishlash 210

15.1. Hatoliklar klassifikatsiyasi (211). 15.2. Hatoliklarni bartaraf qilish va qayta ishlash (212). 15.3. Otladchik (215).

16-bob. Dasturchining komponentalari 219

16.1. Yangi komponenta yaratish (219). 16.2. Komponenta modulini testdan o`tkazish (224). 15.4. Komponentani testdan o`tkazish (230).

16.5. Komponentani o`chirish (233).

17-bob. Printer bilan ishlash 236

17.1. Tprinter klassi (236). 17.2. Matnlarni chop qilish (237).

17.3. Tasvirlarni chop qilish (240). 17.4. Rastrli tasvirlarni chop qilish (210). 17.5. Sodda tasvirlarni chop qilish (242). 17.6. Chop qilishdagi hatoliklarni nazorat qilish (245).

18-bob. Ma`lumotlar bazasi 245

18.1. Ma`lumotlar bazasining klassifikatsiyasi (245). 18.2. Ma`lumotlar bazasining strukturasi (246). 18.3. Ma`lumotlar bazasining DELPHI dagi modeli (247). 18.4. Ma`lumotlar bazasini yaratish (248). 18.5. Jadval yaratish (250). 18.6. Ma`lumotlar bazasini boshqarish uchun dasturlar (254). 18.7. Ma`lumotlar bazasini ko`rish (256). 18.8. Ma`lumotlar bazasidan axborot tanlash (264). 18.9. MB boshqarish dasturini boshqa komp’yuterga o`tkazish (269).

19-bob. OLE asoslari 270

19.1. Asosiy tushunchalar (270). 19.2. TOLEContainer ob’yekti (271). 19.3. OLE ilovaga namuna (273). 19.4. OLE ob’yektlarni Ma`lumotlar bazasida saqlash (274).

20-bob. Dasturlashning standart texnologiyalari 275

20.2. Mukammallashgan masshtablashtirish (280). 20.3. Fokusni boshqarish (280). 20.4. Sichqoncha bilan boshqarish (281). 20.6. Yorliqlar (286).

21-bob. O`rnatuvchi disklar yaratish 289

21.1.InstallShield Express dasturi (289). 21.2. Yangi loyiha (290). 21.3. Installyatsion dastur strukturasi (291). 21.4. O`rnatiladigan komponentalarni tanlash (293). 21.5. Foydalanuvchi komp’yuteri sistemasini sozlash (294). 21.6. Dialog oynasini sozlash (296).

21.7. Sistemaga bo`lgan talablar (298). 21.8. O`rnatuvchi disk obrazini yaratish (299).

Hulosa o`rnida 301

1-ilova. DELPHI tili (qisqa ma`lumotnoma) 303

2-ilova. DELPHI da ishlash uchun mo`ljallangan ayrim funksiyalar 303

3-ilova. Ayrim mumkin bo`lmagan holatlarni qayta ishlash 308

4-ilova. Turli tipdagi ma`lumotlar diapazoni va ularning xotiradan egallaydigan joy xajmi 311

5-ilova. Additional qurollar panelining ayrim komponentalari 312

6-ilova. Dasturchilar uchun inglizcha-o`zbekcha kichik lug’at 313

Aripov Mirsaid Mirsidiqovich

Otaxanov Nurillo Abdumalikovich

Oliy o`quv yurtlarining

informatika va axborotlar texnologiyasi, amaliy matematika

yo’nalishi talabalari uchun o`quv qo`llanma

***1

32,1, 30,3, 28,5, 26,7, 24,9, 22,11, 20,13, 18,15

16,17, 14,19, 12,21, 10,23, 8,25, 6,27, 4,29, 2,31

***2

64,33, 62,35, 60,37, 58,39, 56,41, 54,43, 52,45, 50,47

48,49, 46,51, 44,53, 42,55, 40,57, 38,59, 36,61, 34,63
***3

96,65, 94,67, 92,69, 90,71, 88,73, 86,75, 84,77, 82,79

80,81, 78,83, 76,85, 74,87, 72,89, 70,91, 68,93, 66,95
***4

128,97, 126,99, 124,101, 122,103, 120,105, 118,107, 116,109, 114,111

112,113, 110,115, 108,117, 106,119, 104,121, 102, 123, 100,125, 98, 127
***5

160,129, 158,131, 156,133, 154,135, 152,137, 150,139, 148,141, 146,143

144,145, 142,147, 140,149, 138,151, 136,153, 134,155, 132,157, 130,159
***6

192,161, 190,163, 188,165, 186,167, 184,169, 182,171, 180,173, 178,175

176,177, 174,179, 172,181, 170,183, 168,185, 166,187, 164,189, 162,191
***7

224,193, 222,195, 220,197, 218,199, 216,201, 214,203, 212,205, 210,207

208,209, 206,211, 204,213, 202,215, 200,217, 198,219, 196,221, 194,223
***8

256,225, 254,227, 252,229, 250,231, 248,233, 246,235, 244,237, 242,239

240,241, 238,243, 236,245, 234,247, 232,249, 230,251, 228,253, 226,255
***9

288,257, 286,259, 284,261, 282,263, 280,265, 278,267, 276,269, 274,271

272,273, 270,275, 268,277, 266,279, 264,281, 262,283, 260,285, 258,287
***10

320,289, 318,291, 316,293, 314,295, 312,297, 310,299, 308,301, 306,303

X

~ ~