Mirsaid Aripov, Nurillo Otaxanov

18.6. Ma`lumotlar bazasini boshqarish uchun dasturlar

Ushbu mavzu "Talaba" MB ni yaratish misolida ko`rib chiqiladi.

MB ni boshqarish dasturlarini (MBBD) ishlab chiqishdan avval, Database Desktop yordamida jadvalni yaratish va unga bir nechta yozuvlarni kiritib qo`yish lozim. 17.3-jadvalda "Talaba" jadvalining strukturasi keltirilgan.

"Talaba" jadvalining strukturasi 17.3-jadval

Maydon	Tip	o`lchami	Mazmuni
Fam	A	15	Talabaning familiyasi
Ism	A	40	Ismi
Fak	A	255	Fakul’teti
Gurux	A	12	Guruhi
Tug_kun	D	8	Tug’ilgan kuni
Sinov_daf	A	6	Sinov daftarchasining nomeri

Aytaylik, ushbu jadvalga bir nechta yozuvlar, ya`ni talabalar haqidagi ma`lumotlar kiritilgan bo`lsin.  

Talabalar jadvali 17.4-jadval

Fam	Ism	Fak	Gurux	Tug_kun
Abdullaev	Ilxom	Matematika	103	05.06.85
Botirova	Klara	Fizika	201	13.11.86
Daminov	Sodiqjon	Fizika	402	24.09.84
Komilova	Gulchehra	Ximiya	302	16.03.85
Salimova	Gavharoy	Geografiya	105	09.08.86
Tursunov	Abdulboqi	Matematika	401	07.07.84

MB bilan ishlash uchun mo`ljallangan dasturlarni ishlab chiqish usuli boshqa oddiy dastur yozish usullaridan ortiqcha farq qilmaydi: dasturchi formaga zarur bo`lgan komponentalarni o`rnatadi, ularning hususiyat qiymatlarini belgilaydi hamda zarur bo`lgan xodisalarni qayta ishlash protseduralarini yaratadi.

MBBD jadval maydonlariga ma`lumotlar kiritish, qayta ishlash, tahrirlash va ko`rish kabi masalalarni hal qilish uchun zarur bo`ladigan komponentalarni o`z ichiga olishi lozim. Bu komponentalar Data Access qurollar panelida, ma`lumotlarni ekranda ko`rsatish komponentalari esa Data Controls punktida joylashgan.

MB ma`lumotlari bilan ishlash uchun nishonlari Data Access va BDE qurollar palitrasida joylashgan Database, Table, Query hamda DataSource komponentalari xizmat qiladi.

Database komponentasi MB ni yahlit, ya`ni jadvallar to`plami sifatida ifodalaydi, Table komponentasi esa jadvallardan birini ko`rsatadi. DataSource (ma`lumotlar manbasi) ko`rsatish-tahrirlash komponentasi (Masalan, DBGrid komponentasi) va ma`lumot manbai (jadval yoki SQL-so`rovnoma) o`rtasidagi munosabatni belgilaydi. DataSource komponen-tasi operativ tarzda ma`lumotlar manbaini tanlash, bitta komponentadan (masalan, DBGrid komponentasi) jadvaldagi ma`lumotlarni yoki SQL-so`rovnomani shu jadvalga qo`llash natijasini ko`rsatish uchun foydalanish imkonini beradi. Eng sodda holda, ya`ni MB bitta jadvaldan iborat bo`l-ganda, ilova bittadan Table va DataSource komponentalariga ega bo`ladi.

17.5-jadvalda Table, 17.6-jadvalda esa DataSource komponenta-larining hususiyatlari keltirilgan.

Table komponentasining hususiyatlari 17.5-jadval

Hususiyati	Mazmuni
Name Database	Komponenta nomi. Komponenta qo`llanayotgan jadval ning asosi bo`lgan MB tahallusi.
Name Table	Komponenta qo`llanayotgan jadvalning nomi
Type	Jadval tipi. Jadval Paradox, dBase, FoxPro tipida yoki formatlangan (TTASCII) bo`lishi mumkin.
Active	Fayl (jadval) ning faollashganligi belgisi. Bu hususiyat-True bo`lsa, jadval fayli ochiladi.

DataSource komponentasining hususiyatlari 17.6-jadval

Hususiyati	Mazmuni
Name	Komponentaning nomi.
DataSet	Kiruvchi ma`lumotlardan iborat komponenta nomi

DatabaseName va TableName komponentalarining hususiyatlari mavjud ro`yxatdan tanlash orqali belgilanadi. DatabaseName ro`yxati barcha qayd qilingan tahalluslar, TableName – ro`yxati esa tahallusga mos keladigan jadval faylarining nomlaridan tashkil topgan.

DataSet hususiyati jadval yoki so`rovnoma ko`rinishidagi komponentalarni bir-biri bilan bog’lash uchun xizmat qilib, ma`lumotlar manbaini tanlashga imkon beradi. Masalan, katta sondagi yozuvlarni o`z ichiga olgan jadval bir nechta bir hil strukturali qism jadvallarga ajratilgan bo`lishi mumkin. Bu holda ilovada har bir qism jadvalga o`zining Table komponentasi mos keladi, aniq bir qism jadvalni tanlash DataSet hususiyatining qiymatini o`rnatish orqali amalga oshiriladi.

Yangi ilova uchun Table va DataSource hususiyatlari quyidagi jadvallarda berilgan.

DataSource komponentasi hususiyatining qiymatlari 17.7-jadval

Hususiyati	Qiymati
Name	DataSourcel
DataSet	Table1

Table komponentasi hususiyatining qiymatlari 17.8-jadval

Hususiyati	Qiymati
Name	Table1
DatabaseName	STANDART1
TableName	Talaba.db
Active	True

18.7. Ma`lumotlar bazasini ko`rish

Foydalanuvchi MB ni forma xamda (faqat bitta yozuvni), jadval rejimlarida (bir vaqtda bir nechta yozuvlarni) ko`rishi mumkin. Ko`pincha, bu ikki rejimni birlashtirish mumkin bo`ladi.

MB maydonlaridagi ma`lumotlarni ko`rish va tahrirlash komponentalari Data Controls qurollar panelida joylashgan. (17.8-rasm). Ma`lumotlarni forma rejimida ko`rish uchun formaga ko`rish imkon beruvchi komponentalar qo`shiladi. Zarur bo`lsa, maydonlardagi ma`lumotlarni tahrirlash uchun tahrirlash komponentalari (har bir maydonga bittadan komponenta) ham formaga joylashtirish mumkin.

DBText komponentasi ma`lumotlarni ko`rishga, DBEdit va DBMemo komponentalari ma`lumotlarni ham ko`rish, ham tahrirlashga imkon beradi. 17.9-jadvalda bu komponentalarning ayrim hususiyatlari sanab o`tilgan. Ilova formasiga bu komponenta qo`shilganidan keyin, hususiyatlar ketma-ketligi jadvalda ko`rsatilgan tartibda belgilanadi.

DBText, DBEdit va DBMemo komponenta hususiyatlari 17.9-jadval

Hususiyati	Mazmuni
Name	Komponenta nomi.
DataSource	Ma`lumot manbasining komponentasi
DataField	Komponenta qo`llanayotgan MB maydonining nomi

DBEdit va DBMemo komponentalaridan foydalanishga misol sifatida "Talaba" MB si bilan ishlash uchun mo`ljallangan dasturni ko`ramiz. Ilova formasining ko`rinishi 17.9-rasmda berilgan.

Dastlab bo`sh formaga Table va Datasource komponentalari joylashtiriladi va hususiyatlarini 17.10-jadvalga muvofiq o`zgartiriladi. Qiymatlarni o`rnatish tartibi jadvaldagi tartibga mos bo`lishi lozim.

Table va Datasource komponentalari sozlanganidan so`ng, formaga olti maydonning har biriga bittadan DBEdit komponentasi o`rnatiladi. Maydonlarni ko`rish-tahrirlash komponentalari bo`lgan barcha DBEdit1 -

17.9-rasm. Talabalar uchun MB ilovasining formasi

Table1 va DataSourcel komponentalarining qiymatlari. 17.10-jadval

Hususiyati	Qiymati	Izoh
Tablel . DatabaseName	STANDART1	Mb ning tahallusi
Tablel . TableName	Talaba. Db	MB jadvali
Tablel. Active	True
DataSource1 . Dataset	Tablel

DBEdit6 komponentalari hususiyatlari quyidagicha belgilanadi: hammasi uchun DataSource hususiyati - DataSource1, DataField hususi-yati mos ravishda Fam, Ism, Fak, Gurux, Tug_kun, Sinov_daf larga teng.

Table1 komponentasining Active hususiyati True bo`lgani uchun, DataField hususiyatiga qiymat berilganda DBEdit oynasida jadval birinchi yozuvining belgilangan maydonidagi ma`lumot chiqariladi. Agar Table1 komponentasining Active hususiyati False bo`lsa, u holda DBEdit komponenta maydonida uning nomi va Name hususiyati chiqariladi. Shundan keyin dastur ishga tushirilsa, ekranda MB jadvalning birinchi yozuvdagi ma`lumotlardan iborat forma paydo bo`ladi. (17.9-rasm)

Jadvaldagi boshqa yozuvlar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo`lish uchun formaga Data Controls qurollar panelidan DBNavigator komponentasini (17.10-rasm) joylash lozim. Bu komponenta (17.11-rasm) tugmalar to`plamidan iborat bo`lib, dastur ishlayotgan vaqtda yozuvlar ko`rsatkichini oldinga, orqaga, birinchi yozuvga, oxirgi yozuvga surish hamda boshqa vazifalarni hal qilishda foydalaniladi.



17.11-rasm. DBNavigator komponentasi

17.11-jadvalda DBNavigator komponentasining tugmalari va ular bajaradigan amallar ro`yxati berilgan. DBNavigator komponentasi hususiyatlarining qiymatlari esa 17.13-jadvaldan joy olgan.

DBNavigator komponentasining tugmalari 17.12-jadval.

	Tugma	Belgisi	Vazifasi
	Birinchiga	nbFirst	ko`rsatkichni birinchi yozuvga o`tkazish
	Avvalgisiga	nbPrior	ko`rsatkichni avvalgi yozuvga o`tkazish
	Keyingisi	nbNext	ko`rsatkichni keyingi yozuvga o`tkazish
	Oxirgisiga	nbLast	ko`rsatkichni oxirgi yozuvga o`tkazish
	Qo`shilsin	Nblnsert	yangi yozuv qo`shish
	O`chirish	nbDelete	Joriy yozuv o`chirish
	Tahrirlash	nbEdit	tahrirlash rejimini o`rnatish
	Saqlash	nbPost	kiritilgan o`zgarishlar saqlash
	Bekor qilish	Cancel	o`zgarishlarni bekor qilish
	Yangilash	nbRefresh	barcha o`zgarishlar faylda saqlab qo`yiladi.

DBNavigator komponentasining hususiyatlari. 17.13-jadval

Hususiyati	Vazifasi
VisibleButtons	ko`rinadigan buyrug’li tugmalar
Name	komponenta nomi
DataSource	ma`lumotlar manbasi bo`lgan komponenta (Database, Table yoki Query) nomi

VisibleButtons hususiyati DBNavigator komponentasining ayrim tugmalarini yashirishga imkon beradi. Bu bilan ma`lumotlar fayli ustida bajariladigan amallarni ta`qiqlab qo`yish mumkin. Masalan, jadvalidan ma`lumotlarni o`chirishni ta`qiqlash uchun VisibleButtons.nbDelete hususiyatiga False qiymati beriladi.

17.12-rasmda formaning DBNavigator komponentasini o`rnatilga-ni-dan keyingi holati tasvirlangan. Uning DataSource hususiyati - Table1.

17.12-rasm. Talabalar uchun MB ilovasining yakuniy ko`rinishi.

Formaga DBNavigator komponentasini qo`shilgandan keyin soddagina MBBD ni tayyor deb aytish mumkin. Bu dastur jadvallardagi ma`lumotlarni ko`rish, kiritish va tahrirlashni ta`minlay oladi, yangi yozuvlar qo`shadi, nokeraklarini o`chiradi (17.1-listing).

17.1-listingda Talabalar uchun ma`lumotlar bazasi

unit Talaba_MB;

interface

uses Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs, StdCtrls, Mask, DBCtrls, DB, DBTables, ExtCtrls;

type

TForm1  class(TForm)

Table1: TTable;

DataSource1: TDataSource;

DBEdit1: TDBEdit;

DBEdit2: TDBEdit;

DBEdit3: TDBEdit;

DBEdit4: TDBEdit;

DBEdit5: TDBEdit;

DBEdit6: TDBEdit;

Label1: TLabel;

Label2: TLabel;

Label3: TLabel;

Label4: TLabel;

Label5: TLabel;

Label6: TLabel;

DBNavigator1: TDBNavigator;

private

{ Private declarations }

public

{ Public declarations }

end;

var

Form1: TForm1;

implementation

{$R *.dfm}

end.

Ushbu dastur ishga tushganda "Talaba" jadvalidagi birinchi yozuv ekranga chiqariladi. Foydalanuvchi DBNavigator1 tugmalaridan birini chertib, bu jadval ustida yozuvlarni ko`rish, tahrirlash, yangi yozuvlar qo`shish, nokerak yozuvlarni o`chirish imkoniyatiga ega bo`ladi.

17.7. Ma`lumotlarni jadval rejimida ko`rish.

Ma`lumotlarni jadval rejimida ko`rish jarayoni "Maktab" MB misolida bayon qilinadi.

"Maktab" MB (taxallusi-maktab) uquvchi.db jadval faylidan iborat va quyidagi strukturasi ega bo`lsin: Fam (familiya), Ism (ismi), sinf (sinfi), Adr (manzili) va N (shaxsiy nomeri). Fam, Ism, sinf va Adr maydonlari harfiy, (A tipi), N - maydoni esa sonli va avtomatik tarzda o`zgarib boradi.

Dastlab formaga Table va DataSource komponentalari joylanadi va ularning hususiyatlari quyidagicha o`rnatiladi.

Table va DataSource hususiyatlarining qiymatlari. 17.14-jadval

Hususiyati	qiymati
Tablel. DatabaseName	Maktab
Tablel. TableName	uquvchi.db
Tablel. Active	True
DataSource1 . Dataset	Tablel

Ma`lumotlarni jadval rejimida ko`rish va tahrirlash uchun formaga Data Controls qurollar palitrasidan DBGrid komponentasi joylashtiriladi (17.14-rasm).



17.14-rasm. DBGrid komponentasi qo`shilgan formaning ko`rinishi

DBGrid1 komponentasi jadvalning tashqi qiyofasi va ma`lumotlar ustida bajarish mumkin bo`lgan amallarni belgilaydi. Uning ayrim hususiyatlari 17.15-jadvalda keltirilgan.

DBGrid komponentasining hususiyatlari. 17.15-jadval

Hususiyati	Vazifasi
Name	Komponenta nomi
DataSource	Jadvaldagi ma`lumotlarning manbasi
Columns	Jadvalda ko`rinadigan ma`lumotlar
Options. dgTitles	Ustunlar sarlavhasini chiqarish
Options. dgIndicator	Indikatorlar ustuni. Joriy yozuv – uchbur-chak, yangi yozuv -"*", tahrirlanayotgan yozuv esa maxsus belgi bilan ko`rsatiladi.
Options . dgColumnResize	Dastur ishlayotganda ustun kengligini o`zgartirishga ruxsat beradi.
Options . dgColLines	Ustunlarini ajratuvchi chiziq
Options . dgRowLines	Satrlarini ajratuvchi chiziq

Qaysi ma`lumotlar ekranda ko`rsatish kerakligini belgilash uchun dastlab jadvalning ma`lumotlar manbaini (DataSource hususiyati) ko`rsatish lozim. So`ngra Columns hususiyatini belgilovchi parametrlarni o`rnatiladi. Buning uchun Object Inspector oynasidan bu hususiyatni tanlab, uchta nuqtali tugma chertiladi. Natijada ustunlar dialog oynasi ochiladi (17.15-rasm).

DBGrid komponentasiga ma`lumotlarini ko`rish uchun yangi ustunlarni qo`shish Add New tugmasi yordamida amalga oshiriladi. SHundan keyin, qo`shilgan yangi element ajratiladi va Object Inspector oynasi yordamida bu ustunning hususiyatlari o`rnatiladi. (17.16-jadval).

17.15-rasm. Ustunlar muharriri

DBGrid komponentasining Columns hususiyati elementlari TColumn tipida bo`lgan massivni ifodalaydi. Har bir ustunga massivning elementi mos keladi. Column hususiyatlarini o`rnatar ekan, dasturchi DBGrid komponentalari ustunlarining qiyofasini belgilashi shart.

Column komponentasining hususiyatlari 17.16-jadval

Hususiyati	Vazifasi
FieldName	Ustunga chiqariladigan maydonning nomi
Width	Ustunning pikseldagi kengligi
Font	Ustun yacheykasidagi matn uchun shrift
Color	Rangi
Alignment	Yacheykalarda matnni tekislash usuli.
Title. Caption	Ustun sarlavhasi. Sarlavha ko`rsatilmasa, qiymati maydon nomiga teng bo`ladi.
Title. Alignment	Sarlavhalarni tekislash usuli
Title. Color	Ustun sarlavhasining foni
Title. Font	Ustun sarlavhasining shrifti

Eng sodda holda, har bir ustun uchun FieldName hususiyati qiymatini o`rnatish yetarli. U ustunga chiqariladigan maydon nomini belgilaydi. SHuningdek, ustun sarlavhasini ko`rsatuvchi Title.Caption hususiyatini ham ko`rsatish shart. 17.17-jadvalda DbGrid1 komponentasining Columns hususiyatlari keltirilgan.

DBGrid1 komponentasi hususiyatining qiymatlari. 17.17-jadval

Komponenta	FieldName	Title . Caption
DBGrid1. Columns [0]	Fam	Familiyasi
DBGrid1. Columns [1]	Ism	Ismi
DBGrid1. Columns [2]	Sinfis	Sinfi
DBGrid1. Columns [3]	Adr	Manzili, telefoni
DBGrid1. Columns [4]	Nomer	Tartib nomeri

Formaga DBNavigator komponentasini joylashtirib, uning DataSource hususiyatiga Table1 qiymati beriladi. Shundan keyin, ilova formasi o`zining yakuniy ko`rinishiga ega bo`ladi (17.16-jadval).

Dastur ishga tushganidan so`ng, ekranda ma`lumotlar paydo bo`lishi uchun, yoki agar baza bo`sh bo`lsa, yangi ma`lumotlarni kiritish uchun ma`lumot manbai bo`lgan jadvalning Active hususiyati True bo`lishi kerak.

Bunday jadvallar bilan ishlash Microsoft Excel jadvali bilan ishlash-



17.16-rasm. DBGrid1 komponentasi sozlanganidan keyingi forma
ga o`xshab ketadi. Yo`nalish tugmalari yordamida jadvaldagi yozuvlarni ko`rish, tugmasi orqali yangi yozuv qo`shish, tugmasi yorda-mida yozuvlarni o`chirish mumkin. Maydondagi ma`lumotlarni tahrirlash uchun kursorni kerakli maydonga o`rnatib, tugmasi chertiladi.