Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан

Мотив ва мотивация тавсифи

Инсон ҳулқ-атворида функционал жиҳатдан боғлиқ бўлган қўзғатувчи ва бошқарувчи томонлар мавжуд. Психологияда инсон ҳулқ-атворидаги қўзғатувчи ҳолатларни тасвирлаш ва тушунтириш учун қўлланиладиган тушунчалар орасида мотивация ва мотив тушунчалари энг умумий ва асосий бўлиб ҳисобланади. «Мотивация» атамаси «мотив» атамасига қараганда кенгроқ тушунчага эга. «Мотивация» сўзи ҳозирги замон психологиясида ҳулқ-атворни детерминацияловчи омиллардир. Бунга, хусусан, эҳтиёжлар, мотивлар, мақсадлар, интилишлар ва бошқа кўпчилик) тизимини белгиловчи ва ҳулқ-атвор фаоллигини маълум даражада тутиб турувчи, рағбатлантирувчи жараён хусусияти сифатида иккиланган маънода қўлланилади. Биз мотивация тушунчасини биринчи маънода қўллаймиз. Шундай қилиб, мотивацияни инсон ҳулқ-атвори, унинг келиб чиқиши, йўналиши ва фаоллигини тушунтириб берувчи психологик хусусиятга эга бўлган сабаблар йиғиндиси сифатида белгилаш мумкин. Ҳулқ-атворнинг пайдо бўлиши, давомийлиги ва барқарорлиги, йўналганлик ва кўзланган мақсадга эришилгандан сўнг якунланиши, келажакдаги воқеаларга мойиллик, алоҳида олинган ҳулқ-атвор актининг мутаносиблиги ва мазмун жиҳатидан яхлитлиги, самарадорлигини ошириш каби томонлари мотивацион жиҳатдан тушунтиришни талаб этади. «Нимага?», «нима учун?», «нима мақсадда?», «нима эвазига?», «қандай моҳиятга эга?» ва бошқа шу турдаги саволларга жавоб излаш мотивацияга мувофиқ амалга оширилади. Ҳулқ-атворнининг исталган шакли ички ва ташқи сабаблар билан тушунтирилиши мумкин. Биринчи вазиятда тушунтиришнинг бошланғич ва якуний ҳолатлари сифатида субъект ҳулқ-атворининг психологик хоссалари, иккинчисида – ташқи ва фаолият шароитлари намоён бўлади. Биринчи вазиятда мотивлар, эҳтиёжлар, мақсадлар, тилаклар, қизиқишлар ва ҳ.к.лар, иккинчисида эса – юзага келган вазиятдан келиб чиққан рағбатлар ҳақида сўз юритилади. Баъзан инсон ҳулқ-атворини ичдан белгилаб берадиган барча омиллар шахс диспозициялари деб аталади. У ҳолда мувофиқ равишда диспозицион ва вазиятли мотивациялар ҳақида ҳулқ-атворни детерминациялашнинг ички ва ташқи аналоглари сифатида сўз юритилади. Шунинг учун инсоннинг исталган ҳаракати икки томонлама: диспозицион ва вазиятли детерминация сифатида кўриб ўтилади.