Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан

Тафаккур операциялари ва қонуниятлари.

Фикрлаш жараёнида инсон атроф-оламни ўзига хос ақлий оперциялар воситасида ўрганади. Асосий фикрлаш операцияларига анализ ва синтез, таққослаш, абстракция ва умумлаштириш, аниқлаштириш, таснифлаш ва тизимлаштириш киради. Анализ – бу яхлитликни фикран қисмларга ёки яхлитликни томонлар, ҳаракатлар, муносабатларга ажратиш. Столни, масалан, қопқоғи, тиргаклари, ғаладонлари ва бошқаларга бўлиш мумкин. Фикрлаш жараёни бевосита нутқий фаолиятга киритилганида анализ амалий, ва назарий ҳолатда ақлий бўлади. Синтез – бу қисмлар, хоссалар, ҳаракатларни фикран яхлитликка бирлаштириш. Худди шундай, ўқувчи бирор мавзуни ўрганишда матннинг ҳаммасини ўқиб чиқади, сўнгра эса алоҳида маънога эга бўлган қисмларни ажратади, яъни матнни таҳлил қилади. Кейин эслаб қолиш учун режа тузади – бу синтез операцияси бўлади. Таққослаш – бу жисм ва ҳодисалар, ёки уларнинг алоҳида белгилари ўртасидаги ўхшашлик ёки фарқларни аниқлаш. Таққослаш бир томонлама (чала) ва кўп томонлама (тўлиқ); юзаки ва чуқур; бевосита ва воситали бўлиши мумкин. Умумлаштириш – жисм ва ҳодисаларни уларнинг умумий ва аҳамиятли белгилари бўйича фикран бирлаштириш. Масалан, олма, нок, олхўри, ўрик ва ҳ.к.лардаги ўхшаш белгилар «мевалар» сўзи билан ифодаланадиган ягона тушунчада намоён бўлади. Содда умумлаштиришлар объектларни алоҳида, тасодифий белгилар асосида бирлаштиришдан иборат, мажмуий умумлаштириш мураккаб бўлиб ҳисобланади, бунда объектлар турли асосларга кўра бирлаштирилади. Абстракция – бу жисм ва ҳодисаларнинг муҳим бўлган хосса ва белгиларини фикран ажратиб, бир вақтнинг ўзида аҳамиятсиз белгилар ва хоссалардан айро ҳолатда кўрсатиш. Худди шундай, масъулиятлилик ҳисси ҳақида сўз юритганимизда, бирор-бир ишчи, муҳандис, талабанинг эмас, балки ҳар бир инсоннинг муҳим хусусияти сифатида гапирамиз. Абстраклаштириш одатда таҳлил натижасида амалга оширилади. Айнан, абстрактлаштириш воситасида узунлик, кенглик, миқдор, нарх ва бошқа тушунчалар юзага келган. Аниқлаштириш – бу умумлаштирилган билимлардан ягона, алоҳида вазиятга фикран ўтиш. Ўқув фаолиятида аниқлаштириш – умумий назарий қонун, қоида, низомни тасдиқловчи мисол, расм, аниқ далилни келтириш демакдир.

Tafakkur sifatlari

Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi.