Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан

Agressiv xulq-atvor psixologiyasi

Insonlardagi shaxslararo munosabatlarda namoyon bo‘luvchi xulq-atvor tiplaridan biri agressiyadir. «Agressiya» tushunchasiga izoh berishqator qiyinchiliklarni tug‘diradi, chunki bu atama ko‘plab xatti-harakat shakllarini ifodalaydi. Odamlar biron kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflaganlarida, uni boshqalarni haqoratqiluvchi yoki badfe’l, barcha narsani o‘zi istaganidek qilishni istaydigan yoki o‘z g‘oyalarini qat’iy himoya qiladigan, echimi yo‘q muammolar girdobiga o‘zini giriftor qiladigan inson kabi ta’riflarni keltirishlari mumkin. Insonning agressiv xatti-har akatlarga moyilligini turlicha tushuntirishga qaratilgan dastlabki nuqtai nazarlar ichidaU. Makdaugoll, Z.Freyd, G.Marrey va boshqa olimlarning «inson va hayvonlarda agressiyaning tug‘ma instinkti mavjud bo‘ladi», degan qarashlaridir. Agressiv xulq-atvor haqid agi fikr mulohazalar XX asrning boshlarida frustratsiya nazariyasi bilan bog‘liq ravishda yuzaga keldi. Unga ko‘ra, agressivlik frustratsiyaning oqibatidir. Bunda qarashni birinchi bo‘lib J.Dollard ilgari surdi. Ammo, ushbu ikki xil nuqtai nazarham amaliyotda o‘z tasdig‘ini topmadi. Agressiv xulq-atvor xususidagi yana bir nuqtai nazar L. Berkovichning ijtimoiy bilish nazariyasida bayon qilingan.Unga ko‘ra, maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat davomida vujudga keladigan to‘siq shaxsda agressiv xatti-harakatlarni hosil qiladi. Nihoyat, agressiv xulq-atvorning kelib chiqish sabablari haqidagi eng zamonaviy nuqtai nazar bilishning kognitiv nazariyasi bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Bu konsepsiyada agressiv harakatlar quyidagi jarayonlarning natijalari sifatidaba holanadi: 1) subyektning o‘z agressiv xulk atvorini ijobiy deb baholashi; 2) frustratsiyaning mavjudligi; 3) affekt yoki stress tipidagi emotsional qo‘zg‘alishning kuchliligi. R. Kratchfild va N.Livson agressiyaning bir-birini inkor etmaydigan va birday maqbul ikki tavsifini keltirganlar. Birinchisi, xulq-atvorning zohiriy (tashqi) alomatlariga asoslanadi: «Agressiya– kimgadir ziyon etkazuvchi xulq-atvorning har qanday ko‘rinishidir». Ikkinchisi, odamning niyatlari bilan bog‘li ya’ni insonni harakatga undovchi kuchlar bilan mushtarak: «Agressiya– boshqa bir insonga ziyon etkazishni maqsad qilib olgan har qanday xatti-harakatdir». Agressiyaning yuqorida zikr etilgan tavsiflariga monanda tushunchalarga tayangan ko‘plab psixologlar agressiyani mavjudotning yashash uchun kurash bilan bog‘liq uzviy xususiyati deb hisoblaydilar. D. Bass taklif etgan ta’riflardan biriga ko‘ra, boshqalar uchun xavf tug‘diruvchi va ularga ziyon etkazuvchi har qanday fe’l-atvor agressiyadir. Bir qancha tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan ikkinchi ta’rif esa quyidagicha: u yoki bu harakatlar agressiya sifatida tasniflanishi uchun ular oxir-oqibat xafa qilish yoki haqoratlashga olib kelishi emas, balki xafa qilish va haqoratlarni maqsad qilib qo‘yishi lozim. Nihoyat, uchinchi nuqtai nazar X.Zilman tomonidan bildirilib, unga ko‘ra, agressiya o‘zgalarga tanjarohati va boshqa jarohatlar etkazish demakdir. «Agressiya» tushunchasining talqinidagi kelishmovchiliklarga qaramay, ijtimoiy fanlar sohasidagi ko‘plab mutaxassislar uning ikkinchi nuqtai nazarda bayon etilgan ma’nosiga ko‘proq tayanadilar. SHunday qilib, hozirda ko‘pchilik psixologlar tomonidan«agressiya– boshqa tirik jonzotga u buni istamagan vaziyatda haqorat yoki ziyon etkazishni maqsad qilib qo‘ygan fe’l-atvorning har qanday shakli», degan ta’rif qabul qilingan. U agressiyaga emotsiya, motiv yoki ko‘rsatma sifatida emas, balki fe’l-atvor modeli sifatida qarashnita qozo etadi. Bu muhim fikr ko‘plab chalkashliklarni tug‘dirdi.