Министерство высшего и среднего специального образования республики узбекистан ўзбекистон республикаси

ЕР РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМИНИ 
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ 
Ю.Р.Аширов, А.Сайымбетов, М.Хужаназарова магистрант, Н.Махкамова талаба 
Тошкент давлат аграр университети 
Бугунги кунда ердан фойдаланишни ташкил этишни бошқариш, режалаштириш, 
агросаноат мажмуасининг барча йўналишларида ресурслар тежамкорлигини таъминлайдиган 
технологияларни жорий этишни тақозо этади. 
Ер ўзининг асосий хусусиятларидан ташқари ушбу ресурс ишлаб чиқариш воситаси, 
худудий бизнес, табиий бойлик, хуқуқий муносабатлар ва кўчмас мулк объекти бўлиб қолди. 
Маъмурий-худудий даражада вилоят ва туманларда ер ресурсларини бошқаришнинг 
муҳим омилларидан бири Давлат ер кадастри ҳисобланади. У ер муносабатларини иқтисодий 
тартибга солиш ва худудий давлат бошқарувининг ахборот асоси бўлиб хизмат қилади. Шу 
билан бирга ер кадастрининг асосий мувофиқланган қисми бозор шароитига мослашган 
бўлиши керак. Айниқса, бу ер муносабатлари субъектларига солиқ солиш қоидалари ва қонун 
ўзгариши тамойилларини тадбиқ этишда ҳамда турли тоифадаги ерларни давлат кадастри 
ѐрдамида баҳолашнинг иқтисодий асосланган усулини ишлаб чиқишда муҳим ҳисобланади. 
Ер ресурсларидан самарали фойдаланишнинг бошқариш назариясини ишлаб чиқиш, ерни 
олди-сотди шакллари ва услубларини қўллаш, ер участкаларини хусусийлаштириш 
жараѐнларини, инвестицион, баҳолаш, суғурта фаолияти, ипотека кредитлаштириш, ерга оид 
қимматбаҳо қоғозлар билан муомала ўтказишни рағбатлантириш зарурияти ҳам туғилмоқда. 
Ер манбаларидан фойдаланишга хўжалик механизми катта таъсир кўрсатади. Давлатнинг 
ҳуқуқий фаолияти ердан оқилона фойдаланишни ташкил қилиш ва амалга оширишнинг муҳим 
омили ва зарурий шартидир.
Ердан фойдаланишнинг амалга оширишни тарихий маънода ибтидоий ва замонавий 
шаклларини фарқлаш мумкин. 
Ҳозирги замон шакли ўзига хос ердан оқилона фойдаланишнинг икки турини, яъни 
экстенсив ва интенсив турларини киритади. Тарихий маънода биринчи тури иккинчисидан 
илгари ўтган бўлиб, ҳозирги вақтда ердан фойдаланишнинг экстенсив ва интенсив шакллари 
ўзаро бир-бири билан мустаҳкам боғланган. Ердан экстенсив фойдаланиш қўшимча маҳсулот 
ҳажмини олиш учун ер майдонини кенгайтиришни назарда тутади, яъни, ўзлаштирилган ер 
майдонининг бирлигига катта меҳнат ва моддий маблағлар сарф қилиш йўли билан қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотини кўпайтиришни мўлжаллайди. Лекин, яхши ва ўртача ерларни заҳираси 
қишлоқ хўжалигида кам ҳаражат билан ўзлаштириш амалга оширилмоқда. Қишлоқ хўжалиги 
ер майдонларини бундан кейин кўпайтириш қишлоқ хўжалиги ишлаб чикаришга тортиладиган 
ер участкаларини тубдан мелиорациялаш билан боғланган. Ердан фойдаланишнинг экстенсив 
шакли бу ерда интенсификация билан туташиб кетади. 
Ердан фойдаланишнинг интенсификация жараѐни унинг учта муҳим вазифасини: табиат 
мажмуасининг компоненти сифатини; ишлаб чиқариш воситаси сифатини; худуд сифатини 
қамраб олади. Ердан фойдаланиш унинг вазифаларидан боғлиқликда интенсификация 
шаклларининг ўзига хослиги намоѐн бўлишига мувофиқдир. 
Табиат мажмуасининг компоненти сифатида ердан фойдаланиш интенсификацияси ердан 
бирламчи ва иккиламчи маҳсулотларнинг оптимал миқдорини олишни билдиради. Бунда бир 
томондан, ерни маданийлаштириш ва ландшафтидан интенсив фойдаланишни ўрнатиш 
имкониятини беради, иккинчи томондан, унинг бир қисмини табиий ҳолатида сақлаш ва 
қолдириш 
зарурлигини 
асослайди. 
Қишлоқ 
хўжалигида 
ердан 
фойдаланишнинг 
интенсификацияси натижаси тупроқ унумдорлиги ва ер унумдорлигининг узлуксиз бориши 
билан ўлчанади. Бунга ерга тегишли бўлган туғри ва бевосита муносабатларнинг кенг 
тадбирлар мажмуасини ўтказиш билан эришилади. 
Кўриниб турибдики, ердан оқилона фойдаланишнинг ҳозирги замон шакллари инсон 
фаолияти учун зарурий маҳсулот олишга таъсири янада кўпроқ ўсиб бораѐтганлиги ва аксинча 
бу жараѐнга табиий омиллар таъсирининг камайиб бораѐтганлиги, шунингдек, ернинг сифати 
камайиб бораѐтганлиги билан тавсифланади. 
Одам меҳнатининг иштирокисиз ердан маҳсулот ундириб бўлмагани сингари ерни ҳам 
инсон учун зарурий маҳсулот ишлаб чиқариш жараѐнидан чиқариб ташлаш мумкин эмас. 
Ердан оқилона фойдаланишни амалга ошириш ердан фойдаланишнинг илмий 
асосланганлигини ташкил қилишни назарда тутади. 
Ердан фойдаланишда уни муҳофаза қилинишини таъминлашнинг амалга оширилишини 
объектив иқтисодий қонунлар талабини ҳисобга олиш билан ташкиллаштиришга 
йўналтирилган. Давлатнинг ер ресурсларини бошқариш механизми ердан омилкорлик билан 
фойдаланишни ташкиллаштиришнинг воситаси бўлиб хизмат қилади. 

---

254 
Қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланишни ташкил қилиш нафақат (ер заҳираларини) 
бошқариш ѐрдамида, балки иқтисодиѐтнинг аграр секторида хўжалик механизми орқали ҳам 
амалга оширилади. 
Агарда ер манбаларини бошқариш бевосита ердан фойдаланишни ташкил қилиш ва 
амалга оширишни тартибга солишга йўналтирилган бўлса, хўжалик механизми эса ердан 
фойдаланиш, ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришни бошқариш муаммосини ечишни 
билвосита аграр муносабатларни тартибга солиш орқали амалга оширилади. Шу нуқтаи 
назардан ердан омилкорлик билан фойдаланишнинг хўжалик механизмини ажратиш мақсадга 
мувофикдир. 
Демак, ер ресурсларидан самарали фойдаланишни бошқариш - иқтисодий техник, 
ташкилий-хўжалик ва ҳуқуқий жиҳатдан давлат тадбирлар тизими бўлиб, ер муносабатларини 
тартибга солиш, ер ресурсларидан оқилона фойдаланишни ташкил қилиш ва мухофаза қилишда 
жамият ҳамда ер эгалиги ва ердан фойдаланувчилар манфаатларини уйғунлаштира оладиган 
тадбирлар комплекси ҳисобланади.