Minimal ish haqi va muvozanat ish haqi

Xulosa

Ish haqi to’g’risidagi turli xil nazariyalarni o’rganib quyidagi xulosalarga keldik.
Ish haqi korxona, muassasa, tashkilotlarning o’z xodimlariga ularning mehnati uchun to’lashi shart bo’lgan haq shaklidir.
Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning uning ishlab chiqaruvchilari o’rtasida mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadigan qismi ish haqi deb yuritiladi.
Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning hayot va mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me’yori bilan iste’mol me’yori o’rtasidagi bog’liqlikni ta’minlashdan iboratdir.
Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haqi farqlanadi. Nominal ish haqi bu ma’lum vaqt davomida olingan ‘ul summasi yoki ‘ul shaklidagi ish haqi. Real ish haqi – bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo’lgan tovarlar va xizmatlar miqdori. O’zo’zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga va xarid qilinadigan tovarlar (va xizmatlar) bahosiga bog’liq. Shunday ekan, real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda, nominal ish haqiga to’g’ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.
Real ish haqi uch omil bilan aniqlanadi: birinchidan, nominal ish haqining miqdori bilan; ikkinchidan, amaldagi soliqlar yuki bilan; uchinchidan, iste’mol narxlari darajasi bilan.
Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatning sifati va ishlagan vaqtiga qarab to’lanadigan ish haqidir. Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori yoki bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun miqdori, ta’rif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish me’yoriga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Haq to’lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan turlari ish haqining tizimini tashkil qiladi.
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo’yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi tartibga solib turiladi.
O’zbekiston Respublikasi mehnat bozori tahlil qilinganda, mamlakatdagi iqtisodiy faol aholi soni 2019 yilning uchinchi choragida 14 946,2 ming kishini tashkil etganligi, bu 2018 yilga nisbatan qariyb 200 mingga ko’payganligini, shundan 13 608,8 ming kishi bugungi kunda ish bilan bandligi ayon bo’ldi.
Mamlakatimizda bandlik darajasi ya’ni band aholi sonining mehnatga layoqatli aholi soniga nisbati 2018 yilda 67,4 foizni tashkil etgan. Hududlar kesimida qaraydigan bo’lsak, bandlik eng yuqori bo’lgan hududlar jumlasiga Toshkent shahri
(77,5%), Toshkent viloyati (71,4%), Buxoro viloyati (70,7%) va Sirdaryo viloyati (70,5%) kiradi.
Shu o’rinda yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarimizni muxtasar qilib aytmoqchimizki, mehnat haq to’lashda rag’batlantiruvchi vositalar rolini oshirish maqsadga muvofiq:

• 
  mehnat haqining qiymatini ishchi va xodimlar tomonidan bajariladigan ish faoliyatining samaradorligiga, unumdorligiga va sifatiga bog’liq qilib qo’yish kerak. Shunday yo’l tutilsa, ishchi va xodimlar o’zlari bajaradigan funksional vazifalarining pirovard natijasidan bevosita manfaatdor bo’lishadi;
  
• 
  mehnatga haq to’lashning konkret sharoitga mos ravishda amal qila oladigan tizimini joriy etish zarur. Bunday tizim korxonaning iqtisodiy faoliyati yakunlarini hamda alohida olingan har bir ishchi-xodimning umumiy ishga qo’shgan individual hissasini inobatga olishga, shu bilan birga har bir ishchi-xodimning sof foydadan olishi mumkin bo’ladigan ulushini aniqlashga imkon beradi;
  
• 
  ishchi-xodimlarga bir xilda maosh to’lashdan voz kechilishi lozim;