Mineralogiya

1.2. MINERALLARNING KIMYOVIY XUSUSIYATLARI
Minerallarning tarkibini kimyoviy usul bilan aniqlangandan so`ng, uning formulasini hisoblab chiqish kerak bo`ladi. Buni ilmenit minerali misolida ko`rib chiqamiz. Ilmenitning kimyoviy analiz natijasini oladigan bo`lsak, u holda izomorf magniy, marganes aralashmalar borligini ko`ramiz. Ilьmenitning asl formulasi esa – FeTiO<sub>3</sub> Kimyoviy analiz natijasida esa - (Fe, Mn, Mg) TiO<sub>3</sub> ko`rinish kelib chiqadi. Ushbu formuladagi temir, marganes, magniy va titan atomlarining xaqiqiy koeffitsientlarini hisoblab chiqish talab qilinadi. Hisoblash tartibi quyidagicha bajariladi (16-jadval);

1. Hamma komponentlarni bir ustunga yoziladi.

2. Ikkinchi ustunga har bir komponentning % miqdori yoziladi TiO₂ uchun - 53,80).

3. Uchinchi ustunga har bir komponentning molekular massasi yoziladi (TiO₂ uchun - 79,00).

Molekular massasini aniqlash uchun Mendeleyev davriy jadvalidan titan topiladi va uning atom og`irligini olamiz - 47,88. Xuddi shu tariqa kislorodni jadvaldan topiladi- 15,9994. Formulada kislorod ikkita bo`lgani uchun uning atom og`irligi ikkiga kupaytiriladi. Natijada: Ti=47, 88; 0=2 x 15,9994=79,8788 ≈ 79,90 ga teng bo`ladi.

4. To`rtinchi ustunga har bir komponentning molekular miqdori yoziladi. Molekular miqdor kimyoviy tahlil natijasining molekular massasiga nisbatidir.

TiO₂ uchun - 53,80:79,90=0,6733.

5. Kationning atom miqdorini aniqlaymiz, buning uchun molekular oksid miqdorini formuladagi kation soniga ko`paytiramiz, TiO₂ uchun 0,6733x1=0,6733.

6. Kislorodning atom miqdorini aniqlaymiz, buning uchun molekular oksid miqdorini formuladagi atom kislorod soniga ko`paytiramiz (TiO<sub>2</sub> da kislorod miqdori 0,6733x2=1,3466). Bu ustunga yozilgan barcha kislorodlar atom miqdorining yig`indisini hisoblash kerak:
1,3466+0,0675+0,5386+0,672=2,0199
Bizda nazariy ilmenit Fe TiO₃ da kislorod miqdori 3,00 ga teng. Topilgan yig`indining mana shu kislorod miqdoriga nisbati
2,0199:3,00=0,6733
Bu miqdor umumiy bo`luvchi deyiladi.

7. Mineral formulasidagi atomlar koeffitsientlarinng miqdori aniqlanadi, buning uchun beshinchi ustundagi kationlar miqdorini umumiy bo`luvchiga bo`lib, har bir kimyoviy modda uchun alohida-alohida yoziladi. Ti uchun

0,6733: 0,6733=1,00
8. Arifmetik hisob-kitoblarning to`g`riligini zaryadlar miqdori orqali aniqlaymiz. Musbat zaryad sonining yig`indisi manfiy zaryad sonining yig`indisi bilan teng bo`lishi shart.

Bizdagi ilmenit mineralida uch kislorod atomi oltita manfiy zaryadga ega. Demak,

O=Ti+Mn+Mg+Fe

6=5,996
9. Hisoblab chiqilgan formula quyidagicha yoziladi:

(Fe _0.80 Mh_0,10 Mg _0.10)_1,00 Ti₁₀₀ O_3,00