Bog'liq Minerallar kvalifikatsiyasi, sof elementlar
Suvsiz fosfatlar guruhiga: Apatit – Ca5(PO4)2 (F,Cl) (OH)
Fosforit – Ca5(PO4)3 (Cl,F) . CaCO3 gil va qum aralashmasi
Suvli fosfatlar guruhiga: Vivianit – Fe32+(PO4)2 . 2H2O
Skorodit – Fe3+(AsO4) . 2H2O
Feruza – CuAl6 (PO4)4 (OH)8 . 5H2O kiradi.
9. N i t r a t l a r s i n f i. Bu sinfga azot kislotasi (HNO3) ning suvda oson eriydigan tuzlari kiradi. Nitratlar er po‘stida organik qoldiqlarning biokimyoviy parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi.
Nitrat minerallaridan (NaNO3) natriyli va kaliyli (KNO3) selitralar qishloq xo‘jaligida azot o‘g‘itlari olish uchun muhim xom ashyo hisoblanadi. Natriyli selitra koni CHilidagi And tog‘ tizmalarida topilgan.
10. S i l i k a t l a r. Bu sinf minerallari kremniy va alyumin kremniy kislotalarining tuzi bo‘lib er po‘stida magmatik va metaformik jarayonlari bilan bog‘liqdir. SHuning uchun silikatlar sinfi minerallari bilan ko‘pchilik foydali qazilma xom ashyolari aloqador. Silikatlar sinfiga kiruvchi minerallar 800 ga yaqin bo‘lib, er po‘stining 70 % idan ortig‘ini tashkil etadi. Bu sinf minerallarining kimyoviy nurashidan hosil bo‘lgani kaolinit chinni olishda ishlatiladigan muhim xom ashyodir.
Silikatlar sinfiga kiruvchi minerallar magmatik va metamorfik jinslarning tarkibini tashkil qilganligi uchun ularning fizik xossasini o‘rganish amaliy ahamiyatga egadir.
Silikatlar sinfi minerallari ichki tuzilishi (strukturasi) ni rentgenoskopik yo‘l bilan tekshirib, ularni quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Orolsimon; 2. Zanjirsimon; 3. Lentasimon; 4. Varaqsimon; 5. To‘fimasimon silikatlar.
1. O r o l s i m o n s i l i k a t l a r – bu xildagi mineral strukturasida kremniy va kisloroddan tuzilgan tetraedrlar qo‘shaloq-qo‘shaloq bo‘lib turadi.
Orolsimon silikatlar jins hosil qiluvchi sifatida olivin va granatlar kiradi. Olivin – 2(Mg, Fe) O.
2SiO2 temir – magniy silikat kam bo‘lgan mineralda u asosli va o‘ta dunit, asosli otqindi jinslarning tarkibini tashkil etadi.
Granatlar metamorfik jinslarga xarakterli bo‘lib otqindi jinslarda kamroq uchraydi. Garanatlarning temir Al li xili pushti qizil almandin, kalsiy temirli xili qo‘ng‘ir bo‘lib, uni a n d r a d i t, CaAl – li xilining rangi yashil bo‘lib, uni g r o s s u l ya r deyiladi.
2. Z a n j i r s i m o n s i l i k a t l a r- bu minerallarga monoklin va rombik shakillarda kristallanuvchi piroksenlar kiradi. Monoklin shakldagi piroksenlarga to‘q yashil avgit yaxshi misol bo‘ladi. Rombik piroksenlarga esa enstatit, bronzit va giperesten misol bo‘ladi.
3. L e n t a s i m o n s i l i k a t l a r formulasida bir valentli mustaqil anion (OH) tarkibiga bitta kislorod ioni kiradi. Bunga magmatik va metamorfik jinslarda ko‘p uchraydigan amfibollar guruhi yaxshi misoldir. Amfibollar piroksenlarga o‘xshaydi. Kristallari rombik va monoklin shaklda bo‘lib, qora va to‘q bu sinfga rogovaya obmanka va aktinolit mineralini ko‘rsatish kifoya.
4. V a r a q s i m o n s i l i k a t l a r – bunga minerallarning kristall shakli yupqa varaqsimon bo‘lib, ulanish yuzasi juda mukammal bo‘lgan tekis yuzali minerallar kiradi. Ularning tarkibida Si, O dan tashqari K, Na, Ca elementlari va shuningdek, Al gidroksil, ftor doim birga uchraydi.
Varaqsimon silikatlar minerallari metamorfik va magmatik jinslarda tarqalgan. Dengizda gil jinsi bilan glaukonit va nurash jarayonidan kaolinit minerallari cho‘kindi jinslar tarkibida uchraydi. Ko‘pchilik varaqsimon silikatlarning qattiqligi 1-4 gacha bo‘ladi. Bu sinf minerallariga talk, serpentin, kaolinit, muskovit, biotit, xlorit va glaukonitlar kiradi.
5. T o‘ q i m a s i m o n s i l i k a t l a r. Bu guruppa silikatlar boshqa kenja sinflardan kristalida kremniy-alyuminkislorodli tetraedlar ketma-ket uch hissalanib ulanganligi bilan farq qiladi.
To‘qimasimon silikatlar kimyoviy jihatdan K va Sa ning alyuminsilikatlaridir. Bu guruh minerallari ikkiga bo‘linadi: dala shpatlari va feldshpatitlar. Ma’lumki , tog‘ jinslari tarkibining 50 % ga yaqinini dala shtatlari tashkil etadi. Dala shtaplariga tabiatda magmatik nordon tog‘ jinslarida ko‘p tarqalgan ortoklaz (KAlSi3O8) mikroklinlar mansubdir.
Natriy va kalsiyli kristali qiyshiq bo‘linadigan dala shpatlari plagioklazlar deyiladi. Bularga albit Na (AlSiO8) va anortit Ca (Al2Si2O8) va ularning izomorf aralashmalari kiradi.
Feldshpatitlar tarkibi dala shpatiga bir oz o‘xshaydi, lekin ularda silikat kislota kam bo‘ladi. Bu guruh minerallari ishqoriy tog‘ jinslarida uchraydi va dala shpati bilan birga uchramasligi bilan farq qiladi. Felshpatitlarga nefelin Na (AlSiO4) va deysit K (AlSi2O6) misol bo‘ladi.
