Milliy universiteti jizzax filiali

1.J.M.Keynsning iqtisodiy ta’limoti

XX asrda davlat monopolistik kapitalizmi rivoji bilan davlatning iqtisodiyotdagi roli tobora oshib bordi. Inqirozlar tez-tez takrorlanib turdi. Ayniqsa, 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz butun dunyoni larzaga soldi. Shu davrda J.M.Keyns nomi bilan bog`liq ta'limot yuzaga keldi. U "Merkantilizm to`g`risidagi mulohazalar" va "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936y.) nomli asarlarida merkantilizmning ayrim g`oyalarini qo`llaydi, unda "amaliy donolik" kurtaklari borligi ta'kidlanadi. Eksportning importdan ko`pligi, oltinlarning oqib kelishi esa pulga taklifni kuchaytirib, foiz stavkalarini pasaytiradi va shu bilan investitsiya va bandlikni rag`batlantiradi. Keyns shularni "merkantilizm doktrinasidagi ilmiy haqiqat urug`lari" deb ataydi.Umuman, J.M.Keyns mavjud sharoitlarda klassik maktab aqidalari ish bermasligini ta'kidlaydi, hozirgi til bilan aytganda bozor munosabatlari avtomatik ravishda barcha ziddiyatlarni hal eta olmaydi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga faol ishtirok etishi taklif etiladi (bular haqida to`la ma'lumot maxsus boblarda beriladi).

Keyns o`zini merkantilistlar bilan yaqinlashtiruvchi to`rt sohani berdi:
1. Merkantilistlar mamlakatdagi pul massasini oshirishga intilib, ssuda foizini pasaytirish va investitsiyalarni rag`batlantirishni o`ylaganlar;
2. Merkantilistlar baholar oshuvidan qo`rqmaganlar va yuqori baholar savdo va ishlab chiqarishni kengaytirishni rag`batlantirgan. Keynsning fikricha, "mo`'tadil inflatsiya" iqtisodiy faollikni qo`llab-quvvatlaydi;
3. Merkantilistlar "pulning yetishmasligi ishsizlikning sababchisi ekanligi" to`g`risidagi tushunchaning asoschilari bo`lganlar. Keynsning fikricha, bank va davlat budjeti kamomadini kredit ekspansiyasini oshirish yo`li bilan pul miqdorini oshirish ishsizlikka qarshi kurashishda muhim qurol bo`lishi mumkin. Ishsizlik bir qancha obyektiv sabablarga bog`liq edi, masalan, agrar sohada u ko`pincha mavsumiy edi, ya'ni qishloq xo`jaligi ishlarining tugashiga yoki kam hosilli yillarga to`g`ri keladi. Hatto sanoatda ham bu holat qayd etiladi, ya'ni daryodagi kishki muzlar yoki bahorgi toshkinlar suv tegirmonlarini to`xtatib qo`yganidek;
4. Merkantilistlar o`z siyosatlarining milliy xarakteri va uning urushlar ochish yo`nalishini ochiqdan-ochiq namoyon qiladilar. Keyns proteksionizm mazkur mamlakatda ishsizlik muammosini hal etishga yordam bera oladi, deb hisoblagan va iqtisodiy millatchilik tarafdori bo`lgan.Bunga yana bir masalani, beshinchi moddani ham qo`shmoq kerak, chunki davlat bu holatda iqtisodiyotda muhim rol o`ynaydi. Buni Keyns o`z-o`zidan ravshan narsa, deb tushungan bo`lsa ehtimol.Ma'lumki, asrimizning 60-70 - yillari mustamlakachilik tizimining yemirilishi va ko`plab yangi mustaqil davlatlarning vujudga kelish davri hisoblanadi. Bu davrda "nomerkantilizm" g`oyalari ilgari surilmoqda. Yosh, rivojlanayotgan davlatlarning ko`pchiligida iqtisodiyotda davlat sektorining kattaligi, xalq xo`jaligida reja va dasturlar mavjudligi, milliy sanoatni bojxona tariflari bilan himoya qilish va boshqa choralar "nomerkantilistik" hisoblanadi. Ikki tomonlama savdo shartnomalari, davlat zayomlari yo`li bilan industrializatsiyani moliyalash, baholarni tartibga solish va monopoliyalar daromadini cheklash ham shu ta'limotga to`g`ri keladi.90-yillarda boshlangan, ilgarigi sotsialistik rivojlanish yo`lidan borayotgan davlatlarning bozor munosabatlariga o`tish davridagi iqtisodiy siyosati ham ko`p jihatdan yuqorida keltirilgan holatlarga juda o`xshashdir. Ayniqsa, tadrijiy (evolutsion) yo`lni tanlagan davlatlarda bu siyosat ancha kuchlidir (bu to`g`rida kerakli ma'lumotlar mazkur boblarda beriladi). Shu sababli merkantilizm ta'limotini har tomonlama o`rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy fikrning Keynschilik yo'nalishining asoslari 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" kitobida ingliz iqtisodchisi JM Keyns (1883-1946) tomonidan qo'yilgan. Neoklassiklar singari, bu yo'nalish iqtisodchilari ham tarafdorlardir. ning bozor iqtisodiyoti, ya'ni iqtisodiyot, uning hayoti asosan bozorni tashkil qiladi, muvofiqlashtiradi va boshqaradi - erkin narxlar mexanizmi, foyda va zarar, talab va taklif muvozanati. Biroq, ularning bu mexanizm imkoniyatlarini baholashi boshqacha. Shu sababdan ham davlatning iqtisodiyotdagi o'rni, maqsadi, roli va vazifalari haqidagi nuqtai nazar boshqacha."Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar". Keyns va uning izdoshlari bozor va davlat tomonidan tartibga solingan iqtisodiy tizimning izchil kontseptsiyasini yaratdilar. Bu tizim tez -tez chaqiriladi Keynsiya aralash iqtisodiyoti. Keynschilik kontseptsiyasi quyidagi asosiy qoidalarni o'z ichiga oladi: a) o'z -o'zidan paydo bo'ladigan bozor mexanizmini va davlatning iqtisodiyotga aralashish sabablarini baholash; b) bunday aralashuv maqsadlarini shakllantirish; v) iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yo'nalishlari, shakllari va usullarini aniqlash.Bozor tizimining afzalliklarini baholab, keinsiyaliklar, boshqa ko'pchilik iqtisodchilar singari, bozor insoniyat jamiyati tarixi yaratgan eng ajoyib ijtimoiy institutlardan biri ekanligini ta'kidlaydilar. Bozor tizimi juda dinamik, o'zgarishlarga keng imkoniyatlar beradi, yangiliklarni qabul qiladi va yangi ehtiyojlarga moslashuvchan bo'ladi. Biroq, Keyneslar ishonganidek, bu bozor mexanizmi mutlaqo barcha iqtisodiy muammolarni samarali hal qila oladi va bozor tizimining hech qanday kamchiliklari yo'q degani emas.Birinchidan, bozor iqtisodiyoti ichki beqaror. U ko'payishning tsiklik tabiati bilan tavsiflanadi, bunda tez o'sish inqiroz retsessiyasi bilan almashadi, shuningdek ishsizlik, ayniqsa inqiroz yillarida ko'payadi. Ikkinchidan, (va keynsliklar bu jihatni ta'kidlaydilar), bozor tizimi ijtimoiy natijaga befarq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boylik va daromad hukmronlik qiladi. Ular faqat tovar va xizmatlarga kirishni ta'minlaydilar. Boyligi bo'lmagan va u yoki bu sabablarga ko'ra ishlab chiqarishga qodir bo'lmaganlar bozor mexanizmi yordamida daromad ololmaydilar. Ammo daromadga ega bo'lgan va ishlab chiqarishga qodir bo'lganlarning muammolari ham bor. Katta boyliklarni meros qilib olganlar daromad olishlari mumkin, garchi ular o'zlari hech narsa ishlab chiqarishmagan bo'lsa. Va bozor iqtisodiyotidagi omad daromad miqdorini mehnat, malaka yoki iste'doddan kam bo'lmagan holda belgilaydi. Bu shuni anglatadiki, keynsliklar, bozor kuchlarining ta'siri natijasida daromadlarni taqsimlash hech qachon jamiyatning ijtimoiy adolat haqidagi tasavvurlariga mos kelmaydi.Bundan tashqari, barcha tovarlar va xizmatlarni bozor baholay olmaydi. Bularga, birinchi navbatda, jamoat mollari deb ataladigan narsalar kiradi: milliy mudofaa, jamoat tartibi, ob-havo prognozlari, ko'cha yoritilishi, asosiy ilmiy tadqiqotlar natijalari va boshqalar. Bozor shunday deb atalgan taqdirda ham samarasiz bo'lib chiqadi. tashqi ta'sirlar asosan atrof muhitning ifloslanishi bilan bog'liq.
"Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar" ni bartaraf etish uchun davlatning faol aralashuvi talab etiladi, u "o'rnatilgan stabilizator" vazifasini bajarishi, iqtisodiy yoki ijtimoiy beqarorlikni bartaraf etishi (yoki tekislashi) kerak. Bu bozorni to'ldirish, bo'shliqlarni to'ldirish, bozorni tartibga solishga qodir bo'lmagan muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Nobel mukofoti laureati P.Samuelsonning fikricha, natija - aralash iqtisodiyotdir, bu aslida eng dahshatli ofatlardan umumiy sug'urtalashning ulkan tizimi. iqtisodiy hayot.Umumiy tushuncha asosida keynsliklar aralash tizimda davlat iqtisodiy siyosatining o'ziga xos shakl va usullarini ishlab chiqdilar. Amalda eng ko'p tan olingan davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyotlar tsiklga qarshi (hozirda u ko'pincha opportunistik deb ataladi) tartibga solish nazariyalarini oldi iqtisodiy o'sish.
Anti-tsiklik (kon'yunktural) tartibga solish. Hukumatga qarshi tsiklik siyosatning asosiy yo'nalishi, Keynesianlarning fikricha, investitsiyalarga ta'siri. Uning asosiy vositalari - davlat byudjeti, soliq siyosati, foiz stavkasini tartibga solish. Sharoitlarda iqtisodiy tanazzul investitsiyalarni kengaytirishni rag'batlantirish, birinchi navbatda, xususiy talab yo'qligini qoplash maqsadida tovarlar va xizmatlar sotib olishga davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali; ikkinchidan, bank foiz stavkasiga ta'sir qilish orqali. Investitsiyalarni kengaytirish uchun bu juda yuqori bo'lmasligi kerak. Keyneschilarning fikricha, davlat bu ta'sirni qo'shimcha pul muomalaga chiqarish orqali ta'minlaydi, buning natijasida o'rtacha inflyatsiya mumkin. Va nihoyat, uchinchidan, davlat ishlab chiqarish va iste'mol talabini oshirish maqsadida soliq stavkalarini o'zgartirish orqali investitsiya jarayoniga ta'sir ko'rsatadi.Bu tizim hukumat choralari inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantirish. Haddan tashqari ishlab chiqarish inqiroziga tahdid soladigan boshlang'ich bom davrida, investitsiyalar va natijada ishlab chiqarishning o'sishini cheklaydigan hukumat choralari taklif etiladi.Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish. Iqtisodiy o'sish kontseptsiyalari G'arbda katta qiziqish uyg'otdi. Aynan o'sish nazariyalari tufayli 50-60-yillarda barcha rivojlangan kapitalistik davlatlar hukumatlari tomonidan Keynsiya tavsiyalari keng qo'llanilgan. XX asr. Ko'rib chiqilgan nazariyalarda iqtisodiy o'sishning eng muhim omili - bu investitsiyalar hajmi. Tartibga solish usullaridan hal qiluvchi ahamiyat davlat xarajatlariga qaratiladi, ularning kengayishi ma'lum darajada kamomadni moliyalashtirish hisobiga ta'minlanadi. Davlat xarajatlari o'sishining asosiy maqsadi - davlatning o'zidan samarali talabni oshirish va xususiy investitsiyalar uchun qulay shart -sharoitlarni yaratish. Hukumat xarajatlarining eng muhim yo'nalishlari, bu kontseptsiyaga muvofiq, tadqiqot, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma (ta'lim, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, tibbiy yordam) hisoblanadi.O'sish nazariyalari ham, iqtisodiyotni tsiklga qarshi tartibga solish ham katta rol o'ynaydi hukumatning investitsiyalarga ta'siri. Keyns va uning izdoshlari o'z yondashuvlarini oqlaydilar animatsiya printsipi. Uning so'zlariga ko'ra, hukumat tomonidan kiritilgan sarmoyalar dinamikaga ijobiy ta'sir ko'rsatadi milliy daromad, bandlik va iste'mol. Uning ta'sir qilish mexanizmi quyidagicha. Dastlabki turtki olgan tarmoqlar xomashyo sanoati va unga aloqador tarmoqlarda ishlab chiqarishni kengaytirishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, aholi bandligi va iste'mol tovarlariga talabning oshishiga olib keladi, bu esa iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlarda ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Shunday qilib, zanjirli reaktsiya vujudga keladi, buning natijasida milliy daromadning o'sishi, mehnat va kapital resurslarining to'liq bandligi ta'minlanadi.Amerika Qo'shma Shtatlari va G'arbiy Evropaning aksariyat mamlakatlari iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish amaliyotida keynziy kontseptsiyalardan foydalanish ko'plab G'arb ijtimoiy olimlari va siyosatchilarida aralash iqtisodiyotning deyarli ideal modeli topilganiga ishonchni uyg'otdi. Unda bozor dastagi samaradorlikni ta'minlaydi, davlat esa xususiy tadbirkorlik va bozordan qolgan bo'sh joylarni to'ldiradi, to'g'rilaydi va to'ldiradi, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishadi. Ko'p faktlar iqtisodiy rivojlanish tsiklni ma'lum darajada yumshatish mumkinligiga guvohlik berdi. Iqtisodiy o'sish siyosati ilmiy -texnik inqilobni va uning yutuqlaridan iqtisodiyotning turli sohalarida foydalanishni rag'batlantirdi. Bunga davlatning sanoat infratuzilmasi sarmoyalari ham yordam berdi. Hukumatning kadrlarni o'qitish, o'qitish va qayta tayyorlash xarajatlari ilmiy -texnik inqilob talablari bilan belgilanadigan yangi malakali xodimni shakllantirishga imkon berdi. Qandaydir bosqichda bozor iqtisodiyotining adashgan qonunlari keynziylik ta'siridan qutulib qoldi. 70-yillar o‘rtasidagi jahon iqtisodiy inqirozi buning yaqqol isboti bo‘ldi. Ma'lum bo'lishicha, Keyns nazariyasi tomonidan qo'yilgan vazifalar - bozor kapitalistik iqtisodiyotining jamiyat uchun "zararli" oqibatlarini bartaraf etish, uning ijobiy xususiyatlarini saqlab qolish - uzoq muddatda hal qilinishi qiyin. Tadbirkorlik tashabbusi va samaradorligi beqarorlik, ishsizlik, tengsizlik va boshqa kiruvchi oqibatlar bilan to'lanishi kerak. Lekin uzluksiz harakatlanish impulsini yo'qotmaslik uchun to'lash kerak, ularsiz kapital kapital bo'lishdan to'xtaydi. Neoklassiklar shunday fikrda. Keynesliklar uchun muqobil "iqtisodiy samaradorlik" yoki "ijtimoiy adolat" ikkinchisi foydasiga hal qilinadi. Davlat iqtisodiy siyosatining maqsadlari, ularning nuqtai nazaridan, ishchi kuchining yuqori darajadagi bandligi, iqtisodiy rivojlanishning barqarorligi, iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, ijtimoiy siyosat va taqsimotda ijtimoiy adolatni ta'minlashdan iborat. O'sish nazariyalari ham, iqtisodiyotni tsiklga qarshi tartibga solish ham katta rol o'ynaydi hukumatning investitsiyalarga ta'siri. Keyns va uning izdoshlari o'z yondashuvlarini oqlaydilar animatsiya printsipi. Uning so'zlariga ko'ra, hukumat tomonidan kiritilgan sarmoyalar dinamikaga ijobiy ta'sir ko'rsatadi milliy daromad, bandlik va iste'mol. Uning ta'sir qilish mexanizmi quyidagicha. Dastlabki turtki olgan tarmoqlar xomashyo sanoati va unga aloqador tarmoqlarda ishlab chiqarishni kengaytirishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, aholi bandligi va iste'mol tovarlariga talabning oshishiga olib keladi, bu esa iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlarda ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Shunday qilib, zanjirli reaktsiya vujudga keladi, buning natijasida milliy daromadning o'sishi, mehnat va kapital resurslarining to'liq bandligi ta'minlanadi.