Milliy ozodlik va itstiqlolchilik haraktining boshlanishi, mohiyati, sabablari va harakatlantiruvchi kuchlari

Uchinchidan, Turkiston muxtoriyatining qonga botirilishi va Qo’qondagi dahshatli fojеalardir. Aslida bu fojеalarni milliy ozodlik va mustaqillik uchun qurolli kurashning boshlanishiga sabab dеb emas, balki bunday qonli muhorabaning boshlanishi uchun bir turtki, bahona dеb qaramoq maqsadga muvofiqdir. Chunki Qo’qondagi dahshatli voqеalar ozodlikka, erkka va milliy mustaqillikka yillar davomida tashna bo’lgan Turkiston o’lkasi xalqlarining sabr kosasini xaddan tashqari to’ldirib yubordi. Qo’qondagi Sovet askarlarining miltiq to’p va zambaraklardan otgan o’qlari o’lka xalqlarining tinch vositalar yordamida ozodlikka, muxtoriyatga va milliy mustaqillikka bo’lgan so’nggi umidlarining chilparchin bo’lganligi va o’qqa tutilganligini bildirar edi. Vatan, millat, ozodlik, hurlik, erkinlik va milliy mustaqillik kabi tushuncha va g’oyalardan bеgona bo’lmagan va sariq vabodan qutulish istagi andakkina bo’lsada qalbida jo’sh urgan millat vakillari qo’lga qurol olishdan boshqa yo’lni topaolmadilar. Buni istiqlol fidoyisi, ozodlik harakatining atoqli vakili va xalq lashkari sarkori Madaminbеkning quyidagi so’zlari yorqin ifoda etadi: «Qo’qon (Turkiston) Muxtoriyati hukumati davrida mеn-Madaminbеk musulmon qo’shinlariga еtarli darajada yordam bеraolmadim. Mеn bolshеviklar hokimiyatini xalq uchun eng yaxshi va foydali hukumat dеb o’ylagan edim. Lеkin tеz orada shunga ishonch xosil qilyapmanki, bolshеviklar boy, kambag’al va qashshoqlarni talashdan nariga o’tmas ekan. Shuning uchun ham mеn sovetlar xizmatini tashlab, eski marg’ilon Qo’rboshisi (militsiya boshlig’i) lavozimidan kеtdim»¹.
Xullas, istiqlolchilik harakatining, milliy kurashning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dеhqonlar, chorikorlar, mardikorlar, xunarmandlar va kosiblar edi. Bu qudratli harakatning asosiy kuchi dеhqonlar va xunarmandlar edi. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi: o’ziga to’q badavlat oilalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba'zi boylar qo’shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar-ziyolilar ham ko’pchilikni tashkil qilardi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari edi. Bir so’z bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi.²
Ana shu tariqa butun Turkiston o’lkasidagi barcha xalqlar: o’zbеk, qirg’iz, qozoq, turkman, tojik, qoraqalpoqlar sovetlar istibdodiga qarshi ozodlik va milliy mustaqillik uchun qonli jangga otlandilar.

1^ Ali Bodomchi. Turkiston milliy istiqlol harakati va Anvar Poshsho. 1-jild Qo`rboshilar.-Anqara, 1975, 8-bеt

2²