Milliy mafkuraning shakllanishi o 'zbek xalqining, ayniqsa

§ 1. SHIMOLIY AMERIKANING TUB AHOLISI
Songgi chorak asf davomida toplangan arxeologik ma'lumot-lar Shimoliy Amerika hududida ketma-ket izchil almashib, taraqqiy qilib kelgan hindilar jamiyatining taxminan on bir ming yillik tarixini aniqlab olish imkonini yaratdi. Arxeologlar qifada ikkita eng qadimiy paleohindi madaniy an'analarini aniqlaganlar:
1) Markaziy dasht mintaqada joylashgan yirik qush ovchilari ma-daniyati;
2) Shimoli-g’arbiy Tinch okeani ovchi-terimchilari kordiler madaniyati¹⁸. Bu madaniyatlar miloddan avvalgi VIII ming yillik-kacha davom qilib kelgan va butun qifaga tarqalgan turli lokal madaniyatlarning negizini hosil qilgan.
Ayniqsa, hindilar tarixi qifaning sharqiy qismi va janubi-g’arbida Shimoliy Amerikaning ormon zonasida (hozirgi Arizona va Nyu-Meksiko shtatlarida) jiddiy organilgan. Ayni shu yerda hozirgi tarixiy va etnografik manbalarga kirgan yuksak darajadagi madaniyatli Shimoliy Amerika hindi qabilalarining shakllanish markazi bolgan va ularning keyingi taraqqiyotiga zor ta'sir

, 3 6eT

I^apanr: CesepoaMepHKaHCKHe
korsatgan. Sharqiy ormon zonasida yashagan hindilarning tarixiga oid uchta davr aniqlangan. Bu birinchidan, motadil iqlimli ormon va suv havzalari mahsulotlarini ovlab, yig’ib-terib ozlashtirish xojaligiga ega bolgan arxaik davr (eramizdan avvalgi VIII-I ming yilliklar), shu zaminda paydo bolgan ikkinchi madaniyat janubiy Kanadadan to Meksika bog’ozigacha, Atlantikadan to Amerika dashtlarigacha katta hududga tarqalgan vudlend madaniyati ilgarigi madaniy an'anani davom qildirib, qoshimcha dehqonchilik va ku-lolchilik bilan ajralib turadi (eramizning VII asrlariga kelib, ayniqsa, Ogoyo daryosining vohasida, bu madaniyat nihoyatda gullaydi va dasht hududlarda X asrgacha, shimoli-sharqiy qismida yevropaliklar kelguncha saqlangan). VII asrning oxirlaridan bosh-lab madaniyat markazi asta-sekin Missisipi daryosining orta va pastki oqimi vodiylariga va Meksika bog’ozi sohillariga kocha boshlaydi. Missisipi madaniyati deb atalgan bu davr (VII-XV asr-lar) ilgarigi madaniy yutuqlarni ozida mujassamlashtirgan otroq dehqonchilik xojaligi, qaPali shahar va qorg’onlar, ibodat va saroy tipidagi inshootlar bilan ajralib turadi. Vudlend madaniyatidan missisipiliklar ozining sopol mahsulotlaridagi yangi shakldagi naqshlar, yog’och, tosh va chig’anoqlardagi yuksak badiiy oymakorlik va naqqoshlik san'ati, metall buyumlar yasash mahorati bilan ham farq qilganlar.
Demak, yevropaliklar kelguncha Shimoliy Amerikada hindilar yuksak madaniyat yaratganlar. Albatta, hindilar jamiyati bu davrda sinfiy tuzumga ota boshlagan. Tadqiqotchilar bu davrni ikki muhim bosqichga boladilar: eng rivojlangan ibodat qorg’onlarini tiklash bosqichi (VII-XII asrlar) va qorg’on inshootlarining periferiya hududlariga tarqalish bosqichi, ya'ni yuksak hindi madaniyatining boshqa sharqiy ormon zonasi va dasht daryo vodiylariga zor ta'sir qilib, oz hukmronligini toliq ornatgan bosqichi (XII-XV asrlar). Mazkur madaniyat mahalliy an'analar bilan aralashib, oziga xos rivojlangan hindi dehqonchilik xojalik tipini hosil qilgan edi.
Arxeologik tadqiqotlarga qaraganda, Shimoliy Amerikada dehqonchilik dastavval miloddan awalgi III ming yillikda janubi-g’arbiy hududlarda paydo bolgan. Shu asosda arxeologlar «kochiz», «monolon», «xoxokam» va «anasazi», deb atalgan hindi madaniyatining lokal tiplarini ajratadilar. Eng birinchi dehqonchilik madaniyatini Shimoliy Amerikada kochizliklar yaratgan bolib, ular dastlab makkajoxori, keyinroq qovoq va lobiyo ekkanlar.
777
Kochizliklar yovvoyi osimliklar yig’ish va ovchilik bilan ham shug’ullanganlar, g’orlarda yashaganlar.
I ming yillikka kelib kochiz madaniyati asosida makkaning yangi navlarini yaratganlar, yertolalarga kochgan va tortburchak doirasimon uylardan iborat qishloqlarga ega bolgan mogolon (mi-loddan avvalgi III asr — milodning XV asrlari) madaniyati paydo boladi. Arizonaning janubi-g’arbiy qurg’oq hududlarida takomil-lashgan sug’orishga asoslangan dehqonchilik tizimi yaratilgan, ondan ortiq makka turlari, paxta, qovoq, lobiyo, tamaki, qalam-pir yetishtirgan xoxokam madaniyati (I-XVI asrlar) yana ham yuqori darajaga kotarilgan. Ularning loy va toshdan qurilgan katta (jamoa) uylardan tashkil topgan yaxlit qishloqlari (ispanlar «pueblo» deb ataganlar) zor mahorat bilan yasalgan badiiy sopol buyumlar va haykalchalar, paxta ip gazlamalar toqish san'ati Markaziy Amerika hindilarining yuksak madaniyatga erishganligidan dalolat beradi. XIV asrga kelib birdaniga bu ma-daniyat vakillari butunlay yoqolib, faqat bom-bosh pueblo (qish-loq) larini va toshdan ishlangan koptarmoqli sug’orish inshootla-rini qoldirganlar, xolos.
Xoxokam va mogolon madaniyatidan 300-700 yillar keyin paydo bolgan anasazi nomli rivojlangan dehqonchilik madaniyati ancha takomillashgan va qoshni elatlarga zor ta'sir otkazgan. Mazkur madaniyat izlari hozirgi AQSHning Arizona, Nyu-Meksika, Yuta va Kolorado shtatlarida va qoshni vohalarda topilgan. Anasazi madaniyati tarixi ikki davrga: «rivqjlangan pueblo» (milodning VII-X asrlari) va «buyuk pueblo» (X-XIII asrlar)ga bolingan. Birinchi davr hindilari makka, qovoq, lobiyo, paxta ekkanlar, ilgarigi savat idishlari orniga geometrik ornamentli sopol idishlar yaratganlar, kopxonalik (6-14 hujayrali) toshdan va xomg’ishtdan katta uylar tiklaganlar.
«Buyuk pueblo» davrida qurilish texnikasi yana ham yuksak darajaga kotariladi. Hindilar bu davrda kop qavatli va kopxonali ming va undan ham kop kishi sig’adigan katta uy (asli shahar)lar tiklaganlar. Bunday bir uydan tashkil topgan sha-harlar qumtosh yoki tuf qoyalarda, daryolarning katta daralarida paydo bolgan. Ular asosan, Kolorado va San-Xuan daryolari-ning daralarida qurilgan. Ba'zan tabiiy g’orlardan ham foydala-
nilgan. Oilalar kopaygan sayin xonaga xona qoshilib ari uyasi-dek shahar kattayib boravergan. Bunga Kolorado darasidagi 200 xonalik va 36 ibodatxona (kiva)lik «qoya ko'shki» (XI asr) xaro-balari va hozirgacha saqlanib qolgan Chaka darasidagi (XII #sr-ga pid) devor bilan oralgan 650 hujrali va markazida 20 ibodat-xonasi bor hovli-qasr ham misol boladi. Ammo XII asrga kelib, hindilar ozlarining qoya uy-qasrlarini tashlab tekis adirlarga kochib, hovli-qishloqlarini tiklay boshlaganlar.
Mazkur arxeologik kashfiyotlar XIX asr oxirlari XX asr boshlarida g’arb fanida tarqalgan hindilar madaniyatini kamsitish, ularni mustamlaka arafasida nihoyatda ibtidoiy darajada turgan qoloq qabilalar, degan fikrlarini butunlay rad qildi. Aniq boldiki, Shimoliy Amerikaning tub aholisi qifa kashf etilishidan va mustamlaka qilinishdan oldin uzoq va murakkab yuksak madaniyat yaratgan davrni bosib otgan jihatdan tasdiqlandi. Mustamlaka arafasida, ya'ni XV asr oxirlarida Shimoliy Amerikaning hindi aholisi taxmi-nan 9-10 million kishiga yetgan va juda kop turli tildagi qabila va elatlardan iborat bolgan¹⁹.
Mahalliy hindilarning xojalik faoliyati ham turli xilda bolib, olimlarning aniqlashiga qaraganda, osha davrda Shimoliy Amerikada olti xojalik madaniy tiplari tashkil topgan.
Hindi qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ham turli darajada bolgan. Ularning kopchiligi mustamlaka arafasida ib-tidoiy jamiyat tuzumining turli pog’onasida, qifaning janubi-sharqiy va g’arbiy qismida qabilalar sinfiy jamiyatga otish darajasida bolganlar. XV asr oxirlaridan Shimoliy Amerikada oqtanliklar, ya'ni yevropaliklar (asosan, Fransiya, Ispaniya, Gollandiya va Angliyadan) kelishi bilan mustamlaka davri boshlanadi. XVIII asr boshlarida esa qifaga koplab negrlar keltirilishi bilan Shimoliy Amerikaning etnik qiyofasi tubdan ozgara boshlaydi.
Mustamlaka arafasida yuqorida aytganimizdek, hozirgi AQSH hududida 400 ga yaqin hindi qabilalari yashagan. Ular 200ga yaqin tilda gapiradigan 2-3 millionlik turli elat va qabilalar bolib, mustamlakachilarga jiddiy qarshilik korsatganlar. Hindilarning

, 15 6ex ^^n

CeBepoaMepHKancKHe
barcha qarshilik-va qozg’olonlari vahshiyona bostirilgan. Oqibatda minglab hindilar qirilgan, serunum yerlaridan haydalgan, qulga aylantirilgan.
XIX asr oxirlariga kelib hindi qabilalarining kopchiligi tor-mor qilinib, toliq boysundirilgan va rezervatsiyalarga joylashtirilgan edi. XV asrda jami 15-20 mln. hindilar yashagan bolsa, hozir Shimoliy Amerikada yashovchi tub aholining soni 1,5 milliondan ortiq²⁰.
Ammo hindilar oz huquqlari uchun doimo kurashib kelmoqda-lar. Ayniqsa, songgi on yilliklarda ularning ijtimoiy-siyosiy faolligi kuchaydi, oqibatda hihdilar masalasi mamlakatning eng muhim siyosiy masalalaridan biriga aylandi.