2-masalaning bayoni:
G‗oya va mafkuralar tarixini davlatlashtirishda
umumiylik mavjud. Hozirgi kunda tarixni sinfiylik, partiyaviylik kabi tamoyillar
asosida о‗rganish va davrlashtirish inkor etilgani kabi, ularni sivilizatsion
yondashuv asosida о‗rganish ham aniq bо‗lib qoldi. Sivilizatsion hodisalarni
kopleks- tizimli yondashuv asosida о‗rganish bizga g‗oya va mafkuralarning
rivojlanish tarixini davrlashtirishda tо‗g‗ri yо‗l tanlashga imkon bermoqda.
Agar masalaga shu asosda yondashadigan bо‗lsak, unda О‗zbekistonda
g‗oya va mafkuralar rivojlanishini quyidagi sivilizatsion yondashuv asosida
о‗rganish mumkin:
1.
Ibtidoiy jamiyat ;
2.
О‗rta asrlar davri;
3.
Xonliklar davri;
4.
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri;
5.
Sovet mustabid tizimi davri;
6.
Milliy mustaqillik davri.
Ta‘kidlash lozimki, har bir davrning о‗ziga xos ijtimoiy taraqqiyotining
о‗sha bosqichini о‗zida mujassam etgan g‗oyalari mavjud bо‗lgan. Masalan,
ibtidoiy jamiyatda inson yovvoyilikdan madaniylashishga о‗ta boshladi, tabiat
sirlarini о‗rganib о‗zining inson ekanligini his etish bilan bog‗liq g‗oyalar yuzaga
kela boshladi.
G‗oya yoki ideya fenomeni maxsus tadqiqot obyekti sifatida G‗arb falsafasi
tarixida ilk bor Sokrat va Platon tomonidan qо‗yilgan va о‗ziga xos «yechimini
topgan» edi. Xususan, Platon fikricha, ideya bu - haqiqiy borliq bо‗lib, moddiy
narsalarning namunasi, andozasi tarzida real, obyektiv mavjud bо‗lgan g‗oyalar
dunyosining umumiy tavsifidir; har bir g‗oya yagona va о‗z-о‗ziga ayniy bо‗lgani
holda, ayni vaqtda hamma narsalarda mavjud bо‗la oladi. Platon mushohadasiga
kо‗ra, ideal borliq moddiy borliqni, faqatgina belgilabgina qolmay, ayni paytda u
о‗zida mutlaq umumiylik va qiymatlilik mohiyatlarini ham mujassam etadi.
G‗arb falsafasi tarixida «ideal borliq» atamasi ilk bor Platonning ontologik
ta‘limoti doirasida shakllangan va uning falsafasida «g‗oyalar dunyosi», «g‗oya»
tushunchalari bilan chegaralangan. Platon mushohadasiga kо‗ra, g‗oyalar - konkret
narsa-hodisalardan tashqaridagi haqiqiy obyektiv reallik hisoblangan jismsiz, ideal
mohiyatlardir. Platon g‗oya tushunchasining ma‘no-mohiyatini tahlil qilishda ideal
(ideal borliq) kategoriyasiga asoslangan. Shunga kо‗ra, muayyan ma‘noda, Platon
falsafasini «g‗oyalar falsafasi», deyish mumkin. G‗arb falsafasining qadimgi
davrida Demokrit ideya yoki g‗oya deganda bо‗linmas atomlarni nazarda tutadi.
Milliy g‗oyaning tarixiy ildizlari xalqimizning uzoq о‗tmishiga borib
taqaladi. Zero, milliy g‗oya tarixi о‗zbek xalqi tarixi bilan chambarchas
bog‗liq.О‗zbekistonda hozir shakllanib, rivojlanayotgan milliy g‗oya asosida
yurtimizda ming yillar davomida paydo bо‗lgan sivilizatsiya (lotincha - fuqaroviy,
ijtimoiy) muhim ahamiyat kasb etadi. «Hozir О‗zbekiston deb ataluvchi hudud,
ya‘ni bizning Vatanimiz, - deydi I.Karimov, - nafaqat Sharq, balki umumjahon
sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bо‗lganini butun jahon tan olmoqda»
1
.
Shu bois yoshlarimizga о‗zbek xalqining rivojlanish tarixini о‗rganish
jarayonida о‗zbek xalqining qadim-qadimdan Turon, Turkiston deb atab kelingan
kо‗hna zaminning minglab yillar davomida yashab kelayotgan va о‗z tarixiy
takomilida о‗nlab saltanatlar qurgan haqiqiy egalari ekanligini, bu Turon-Turkiston
О‗zbekiston qadim madaniyat beshiklaridan biri ekanligini, hozirgi zamonaviy fan
va texnikaning poydevori shu yerda yaratilganligini anglamog‗imiz va yoshlarga
ham anglatmog‗imiz zarur. «Biz kim, mulki Turon, amiri Turkistonmiz, biz kim
millatlarning eng qadimi va ulug‗i - turkning bosh bо‗g‗inimiz» - Sohibqiron Amir
Temurning buyukligi zamirida ana shunday milliy о‗zlikni anglash, tarixiy xotira
yotgan bо‗lsa ajab emas. Zero, milliy his-tuyg‗u va mustahkam e‘tiqod - insoniy va
milliy kamolotning ikki qanotidir. Tо‗maris momomiz va Alp Ertо‗nga
bobomizdan to Abdulla Qodiriy va Ozod Sharafiddinovgacha yengilmas kuch-
qudrat ato etgan narsa milliy his-tuyg‗u va e‘tiqodiy ruhdir, desak xato qilmasmiz.
Darhaqiqat, insoniyat ibtidosi, binobarin, g‗oya va mafkuralar ibtidosi ham,
Qadimgi Sharqdan boshlanadi. «Sharq» va «G‗arb» atmalari odatda jug‗rofiy
atamalar sifatida idrok etilsa-da, aslida ikki xil madaniy-ma‘naviy an‘analarni ham
ifodalaydi. Qadimgi yunonlar Osiyo qit‘asining g‗arbiy yarim orolini о‗zlarining
afsonaviy qahramoni nomi bilan Yevropa deb ataganlarida ana shu madaniy-
ma‘naviy о‗ziga xoslik omiliga asoslangan edilar. Asl Qadimgi Sharq - bu
Qadimgi Turon, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy mamalakatlaridir. Qadimgi
Misr, Qadimgi Vavilon kabi mamlakatlar nafaqat jug‗rofiy jihatdan, balki
madaniy-ma‘naviy jihatdan ham Sharqqa nisbatan G‗arbga yaqindir, yevropaliklar
bu mintaqani «Yaqin Sharq» deb ataganlarida tamomila haqdirlar; zero, G‗arb
madaniyatining poydevori sanalgan qadimgi yunon madaniyati asosan misrliklar
va vavilonliklar madaniyati asosida shakllangandir.
Qadimgi Sharq tarixida, binobarin, umuman insoniyat tarixida, Qadimgi
Turon shunday bir muhim о‗rin tutadiki, iqtidorli tarixchi tadqiqotchilarning e‘tirof
etishicha, uning moddiy va ma‘naviy madaniyatini о‗rganmasdan turib, uning
jahon sivilizatsiyasiga qо‗shgan ulkan hissasini jiddiy tadqiq qilmasdan turib,
insoniyatning madaniy-ma‘naviy tarixi haqida haqqoniy tasavvurlarga ega bо‗lish
va uning taraqqiyot qonunlarini tо‗g‗ri aniqlash mumkin emas. Qadimgi Turon hali
ilmu-fanda ochilmagan sirli va mо‗jizaviy bir xazinaki, uning о‗rganilishi -
insoniyatning yangi bir madaniy-ma‘naviy dunyosini kashf etishdir. Turon-
1
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. Т.:
Ўзбекистон, 1999. –Б. 132.
Turkiston-О‗zbekiston - bu ham diniy, ham dunyoviy ma‘noda haqiqatdan ham
muqaddas zamindir. Bu zaminlardan topilgan tosh qurolning yoshi 1,8 - 3,2
million yilni, ibtidoiy manzilgohlar yoshi taxminan 1 million yilni, ilk ma‘naviy
udum-e‘tiqodlar tarixi 100 ming yilni tashkil etadi. Oddiy ovqatga tuz solishdan to
tо‗rt unsur haqidagi falsafiy ta‘limotlarga qadar kо‗plab g‗oya va kashfiyotlar,
insoniyat tarixidagi ilk vahiy e‘tiqod sanalgan zardо‗shtiylik vatani ana shu
muqaddas zamindir. Fransuz va ingliz zardо‗shtiyshunos olimlar fikricha
zardо‗shtiylik miloddan oldingi 3-2 ming yilliklar chegarasida vujudga kelgan.
London universitetining professori, zardо‗shtiyshunos olima Meri Boys fikricha,
Zardо‗sht miloddan oldingi 1500-1700 yillar oralig‗ida yashab о‗tgan.
Zardо‗shtiylik – yuksak fazilatli, ezgu niyatli e‘tiqoddir. Uning kо‗pgina g‗oyalari
noyob, betakror va ulug‗vordir. О‗zining insoniyatga bevosita yoki bilvosita ta‘siri
borasida dunyodagi biron-bir e‘tiqod zardо‗shtiylikka tenglasha olmaydi.
Zardо‗shtiylik g‗oyalari iudaizm, buddizm, xristianlik, islom dinlari tomonidan,
qator diniy yо‗nalishlar va falsafiy maktablar tomonidan о‗zlashtirilgan. Zardо‗sht
tomonidan targ‗ib qilingan kо‗pgina g‗oya va ta‘limotlar hozirgi kunda ham jahon
xalqlari tomonidan mamnuniyat va xayrihohlik bilan e‘tirof etib kelinadi.
Zardо‗shtiylik tarixini о‗rganish - insoniyatning minglab yillar davomidagi
ma‘naviy-axloqiy taraqqiyoti tarixini, g‗oya va mafkuralar tarixini о‗rganish
demakdir. Ezgu g‗oyalar majmuasi sifatida zardо‗shtiylik mafkurasi umumiy
tartib-intizomni mustahkamlashga, tashqi ta‘sirlarga nisbatan yaxlitlik va
mustaqillikni saqlashga, umumiy his-tuyg‗u va birlikni tarbiyalashga xizmat
qilgan. Zardо‗shtiylik qomusiy e‘tiqod bо‗lgan, Zardо‗sht о‗z hayot yо‗li bilan,
maqsad va intilishlari bilan insoniyatni ezgulikka, adolatga, haqiqatga undaydi. Bu
e‘tiqodning Hindiston va Afg‗onistondan Yunonistongacha, Armaniston va
Ozarbayjondan Bobilgacha bо‗lgan ulkan hududlarda 2000 yil atrofida hukmron
e‘tiqod sifatida e‘tirof etilishi bejiz emas edi, albatta. Zardо‗shtiylikning muqaddas
uchlikka asoslangan dunyoning yaratilishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi,
«Ezgu niyat, ezgu sо‗z va ezgu amal» haqidagi, insonning tabiatga va bir-birlariga
munosabatlari haqidagi, ezgulik va yovuzlik haqidagi, inson hayotining ma‘no-
mazmuni va maqsadi haqidagi g‗oyalar tizimi insonga yangi mavqe, vakolat,
yuksaklik, ulug‗vorlik, qadr-qiymat va mamnunlik baxsh etadi.
Milliy g‗oyaning asosiy tayanch nuqtasi hisoblangan milliy о‗zlikni
anglashni, tarixiy xotiramizni islom dinisiz tasavvur qilish qiyin. Prezident
I.Karimov ta‘kidlaganidek, islom dini - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham
iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma‘rifatdir. Markaziy Osiyoda islom
dinining ruhan о‗ziga xosligi shundan iboratki, unda ajdodlarimizning qadimiy
qadriyatlari mujassamlashgan, milliy va diniy qadriyatlar birlashgan. Islom - bu
faqat dingina emas. Milliy falsafamiz, uning barcha yо‗nalishlari inson baxt-
saodati ideali atrofida rivojlana borgan. Bu ideal dindan kengroq kо‗lamli bо‗lgan.
Unda diniy va ijtimoiy mulkiy tengsizliklarni, qarama-qarshilik va ziddiyatlarni
yо‗qotish, ular о‗rnini о‗zaro yordam va hamkorlik egallagan ijtimoiy turmush
orzu qilingan. Xususan, daho mutafakkir bobomiz Abu Nasr Forobiyning falsafiy
mushohadasiga kо‗ra, koinotdagi har bir vujud-mavjudot о‗ziga xos martaba – eng
yuksak kamolatga erishish uchun dunyoga kelgan. Inson uchun xos bо‗lgan bu
kamolotning nomini eng yetuk baxt-saodat deb ataydilar.
Ulug‗ bobomiz Imom Buxoriyning «Jome‘ as-sahih» kitoblari islom dunyosi
ulamolari tomonidan yakdillik bilan Qur‘oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas
kitob deb e‘tirof etilishi va umuman, Qur‘oni Karimdan keyingi islom dinimizning
asosini tashkil etgan oltita hadis tо‗plamidan tо‗rtasining ona-Vatanimiz Turkiston
zaminida yaratilganligi ajdodlarimiz an‘analarining naqadar ulug‗ va samarali
bо‗lganligi dalolatidir.
Xalqimiz tarixidagi Vatan ozodligi yо‗lidagi kurashlarda erkinlik, ozodlik,
hamjihatlik, vatanparvarlik bilan bog‗liq turli g‗oyalar namoyon bо‗lgan.
Chunonchi, Eron axmoniylariga qarshi Shiroqning, Iskandar Zulqarnaynga qarshi
Spetamenning, arab fotihlariga qarshi Abu Muslim va Muqannalarning, mо‗g‗ul
istilosiga qarshi Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin Kubro, Mahmud
Torobiy va boshqalarning, ayniqsa adolatparvar, ma‘rifatparvar xukmdor Amir
Temurning sa‘i-harakatlari, shuningdek, Pо‗latxon, Dukchi Eshon qо‗zg‗olonlari -
bularning bari hech qanday «sinfiy kurash»ga aloqasi yо‗q edi. Bunday
harakatlarni yuzaga keltirgan, unga kuch bag‗ishlagan asosiy omil milliy g‗oya
bо‗lib, uning mohiyatini yurt ozodligi, tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi
tashkil etardi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida milliy mafkurani shakllantirish
tо‗g‗risida kо‗plab fikrlar bildirildi. Biroq, bu - О‗zbekistonda milliy mafkura
ilgari mavjud emasdi, degan ma‘noni anglatmaydi. Chunki о‗zbek xalqining uzoq
tarixiy - madaniy rivojlanishi davrida milliy mafkuraning muayyan jihatlari
shakllangan edi. Masalan, «Avesto», turkiy bitiklarda, 1X-X11 asrlardagi Sharq
О‗yg‗onish davrida, shuningdek, Amir Temur va temuriylar hamda jadidlar
davridagi ma‘naviy-mafkuraviy jarayonlarda milliy mafkuraning ustuvor
kо‗rinishlari namoyon bо‗lgan edi.
Ammo, sovet mustabid tuzumi davrida bu mafkura siyosiy aqidalar
iskanjasiga olindi va rasmiy hokimiyat tomonidan rad etildi, uning gо‗yo reaksion
ekanligini «isbotlash»ga harakat qilindi. Mustabid tuzum davrida milliy mafkura
siyosiy tazyiqlar ostida bо‗lsada yashab qoldi, u yо‗qolmadi. Boshqacha aytganda,
bu davrda ikki mafkuraviy muhit yuzaga keldi. Birinchisi, rasmiy mafkura bо‗lib,
u kommunistik dunyoqarashni aks ettirar, ikkinchisi esa, rasmiy hokimiyatning
cheklashlariga qaramasdan mavjud edi va norasmiy ravishda о‗zbek xalqining
milliy qarashlarni tashkil etardi.
Do'stlaringiz bilan baham: |