Milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi yo’nalishi

birinchisi, e’tiqodga taalluqli qoida va me’yorlar. Bunga mukallaf (oqil kishi) e’tiqod qilishi lozim bo‘lgan narsalar kiradi. Chunonchi, Allohga, uning farishtalariga, kitoblariga, payg‘ambarlariga, qiyomat kuniga, o‘lganidan so‘ng tirilishiga ishonish va h.k.;
ikkinchisi, axloqqa taalluqli qoida va me’yorlar. Bunda kishi qanday go‘zal xulqlar bilan ziynatlanishi va qanday yomon, yaramas xulqlardan uzoq bo‘lishi ko‘rsatilgan;
uchinchisi, amaliyotga taalluqli qoida va me’yorlar. Bular insonning ishlari va so‘zlariga berilgan hukmlardir.
Qur’ondagi amaliy hukmlar ikki xil bo‘ladi:
a) namoz, ro‘za, zakot, haj, qasam kabi ibodatga taalluqli hukmlar bo‘lib, ular insonning Alloh bilan bo‘ladigan munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan;
b) insonning boshqa insonlar bilan bo‘ladigan muomalasi, oila-nikoh, savdo-sotiq, jinoyat, jazo, ijara, garov kabi muomalaga taalluqli hukmlar.
Musulmon huquqining ahamiyatiga ko‘ra ikkinchi manbayi – Sunnatdir.
“Sunnat” so‘zi “yo‘l” ma’nosini anglatadi. U yo‘l yaxshi bo‘lsa ham, yomon bo‘lsa ham sunnat deyiladi. Chunki, Rasululloh (s.a.v.) hadislarida shunday deyilgan: “Kimki bir yaxshi yo‘lga birinchi bo‘lib boshlasa, uning savobi o‘sha boshlagan kishigadir. Aynan shu yo‘lga undan so‘ng to qiyomatgacha kim yursa, yurgan kishiga qancha savob bo‘lsa, shu barobarida birinchi boshlagan kishiga ham savobi yetib turadi. Va kimki bir yomon yo‘lga birinchi bo‘lib yursa, uning gunohi o‘sha boshlagan kishiga bo‘ladi. Aynan shu yo‘lga undan so‘ng to qiyomatgacha kim yursa, yurganga qancha gunoh bo‘lsa, birinchi bo‘lib boshlagan kishiga ham shuncha gunoh yetib turadi”.
Sunnatning shar’iy istilohiy ma’nosi – janobi Rasulullohning (s.a.v.) aytgan so‘zlari, qilgan ishlari hamda taqrirlaridir (u zotning huzurlarida birov biror so‘z aytsa yo biror ish qilsa, u so‘z yo ishga Payg‘ambar (s.a.v.) e’tiroz bildirmagan bo‘lsalar, buni taqrir deyiladi va u ham sunnat hisoblanadi).
Sunnatda kelgan hukmlar darajasiga ko‘ra Qur’on hukmlaridan keyin turadi. Bu normalarga bo‘ysunish, ularga amal qilish musulmonlar uchun majburiydir. Sunnat uch xil bo‘ladi: birinchisi, sunnati qavliy (aytil- gan so‘z); ikkinchisi, sunnati fe’liy (qilingan ish); uchinchisi, sunnati taqririy (payg‘ambar (s.a.v)ning e’tiroziga uchramagan so‘z yoki ish).¹²
Qur’on oyatlarining bir qanchasida Payg‘ambarga itoat etishga buyurilgan. Payg‘ambarga itoat etish Allohga itoatdir deb ko‘rsatilgan. Oli- Imron surasining 32-oyatida: “Ey Muhammad, Allohga va uning rasuliga itoat qilinglar, deb ayting”. Niso surasining 80-oyatida esa: “Kimiki Allohning rasuliga itoat qilsa, Allohga itoat qilibdur”, deyilgan. Yoki “Agar Alloh va uning payg‘ambari biror mo‘min yo mo‘minaga biror ish yuzasidan hukm chiqargan bo‘lsa, u hukmni ijro etish yo etmaslik to‘g‘risida ularda hech qanday ixtiyor yo‘qdir” (ya’ni hukmni bajarishlari shart) (Ahzob surasi, 36-oyat)”. Hashr surasining 7-oyatida esa, bunday deyiladi: «Sizlarga nima narsaniki payg‘ambar keltirsa, uni qabul qilinglar. Sizlarni nima narsadan qaytarsa, undan qaytinglar”.
Qur’oni Karimda insonlarga bir qancha hukmlar berilgan, lekin ularni qay tartibda bajarish, miqdori va boshqalar ko‘rsatilmagan. Shu holda uning bu qismini sunnat ko‘rsatib beradi. Masalan, “Namoz o‘qinglar va zakot beringlar” (Baqara surasi, 110-oyat); “Sizlarga ro‘za farz qilindi” (Baqara surasi, 183-oyat);
“Alloh savdoni halol qildi va riboni (pulni foydaga qo‘yishni) harom qildi” (Baqara surasi, 275-oyat). Lekin ushbu oyatlarda qaysi kayfiyatda, qanday qilib namoz o‘qish, zakotni qanday moldan, qachon va qay miqdorda berish, ro‘zani qay tartibda ijro qilish, savdoning halol va harom turlari, riboning turlari ahkomlari yo‘q. Bularning hammasini Payg‘ambar (s.a.v.) bayon qilganlar va ko‘rsatib berganlar.
Shunday qilib, sunnat orqali kelgan hukmlar, yo Qur’on hukmlarini tas- diqlagan, yoki uning hukmlarini tafsir qilib bergan yoxud Qur’onda belgilan- magan hukmlarni o‘rnatgan.
Islom huquqining uchinchi manbayi ijmo’ hisoblanadi. Ijmo’ning lug‘aviy ma’nosi “qasd qilmoq”ni anglatadi. Ijmo’ deganda, musulmonlardan bo‘lgan mujtahidlarning Rasululloh(s.a.v.)ning vafotlaridan keyin, biror-bir shar’iy masala yuzasidan yakdillik bilan qabul qilingan qarori tushuniladi.
Hukm ijmo’ bo‘lishi uchun to‘rt shart bo‘lishi: birinchisi, mujtahidlar
bo‘lishi; ikkinchisi, musulmon bo‘lishi; uchinchisi, janobi Payg‘ambar (s.a.v.) va- fotlaridan so‘ng bo‘lishi (Rasululloh (s.a.v.)ning davrlarida ijmo’ qo‘lanilmagan, sababi, u kishi barcha masalalarda o‘zlari yakka javob berganlar); to‘rtinchisi, ijmo’ qilinadigan masala shar’iy bo‘lishi kerak.
Payg‘ambar (s.a.v.)dan so‘ng biror-bir voqeaning hukmi Qur’ondan ham, sunnatdan ham topilmasa, o‘sha davrning mujtahidlaridan masalaning shar’iy hukmi so‘ralgan. Ularning ushbu masala yuzasidan bir hukmga ittifoqi ijmo’ bo‘lib, u shar’iy qonun hisoblangan va unga itoat qilish lozim, qarshi chiqish mumkin emas. Ijmo’ qilingan masala ikkinchi bor keyingi davr mujtahidlari uchun ijtihod mavzusi bo‘lishi mumkin emas. Chunki ijmo’ bilan chiqarilgan hukm qat’iy bo‘lib, unga qarshi chiqish hamda uni bekor qilish mumkin emas.
Dunyoviy ishlar boshlig‘i podsholar, amirlar, hokimlar bo‘lib, diniy ishlar boshlig‘i mujtahidlar va ahli fatvolar – fatvo berishga iqtidorli ulamolardir.
Ishboshi bo‘lgan mujtahidlar shariatda bir hukmga ittifoq qilsalar, unga itoat qilish lozim, ularning hukmlarini ijro qilish Qur’oni Karim oyatiga asosan bo‘ladi. Qur’oni Karim Niso surasining 83-oyatida shunday deyiladi: «Agar oyati karimadan yo sunnati nabaviyadan javobi topilmagan masalani payg‘ambarga qaytarsalar (ya’ni, payg‘ambar sunnatiga solishtirsalar) va o‘zlaridan chiqqan mujtahidlarga havola qilsalar, albatta, ijtihod qilishga qodir bo‘lganlar o‘sha masalani bilardi”.
Ijmo’ning ma’qul deb topilgani shu bilan asoslanadiki, Payg‘ambar (s.a.v.) dan qolgan hadisi sharifga ko‘ra, Islom ummatining barchasi jam bo‘lgan holda xatoga yo‘l qo‘yishlari mumkin emas. Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) aytganlarki: “Mening ummatim xatoning ustida jam bo‘lmaydi”.
Musulmon huquqining to‘rtinchi manbayi bo‘lgan qiyosga katta ahami- yat beriladi. Qiyosda Qur’on va sunnatda berilmagan biror huquqiy masala, ulardagi shunga o‘xshash masala bo‘yicha berilgan ko‘rsatmaga taqqoslash yo‘li bilan sharh etiladi. Qiyos lug‘atda ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchisi, bir narsani o‘ziga o‘xshash ikkinchi narsa bilan solishtirish; ikkinchisi, bir narsani o‘ziga o‘xshash ikkinchi narsaga tenglashtirish. Islom huquqida qiyos deganda, hukmiga Qur’on yoki sunnatda dalil kelmagan voqeani, hukmiga Qur’on yoki sunnatda dalil kelgan voqeaga, har ikkala voqea hukm sababida bir xil bo‘lganligi uchun o‘xshatish tushuniladi. Masalan, Qur’onda xamr, ya’ni mast qiluvchi, kishining hushini yo‘qotishga olib keluvchi narsa harom deb belgilangan. Baqara surasining 90-oyatida aytilganidek, “Ey iymon keltirganlar! Albatta, xamr, qimor, butlar va (fol ochadigan) cho‘plar iflosdir. Shaytonning ishidir. Bas, undan chetda bo‘ling. Shoyadki, najot topsangiz”. Shunga binoan mast qilish xususiyati bo‘lgan har bir narsa, u qanday bo‘lmasin, uning hukmi ham harom bo‘ladi.
Xuddi shuningdek, juma namoziga azon aytilayotgan vaqtda savdo bilan shug‘ullanish mumkin emas. Bu to‘g‘rida Juma surasining
9-oyatida shunday deyiladi: “Ey, iymon keltirganlar, qachonki, Juma kuni namozga nido qilinsa, bas, Allohning zikriga shoshiling va savdoni qo‘ying. Ana shundoq qilmog‘ingiz, siz uchun yaxshidir, agar bilsangiz”. Demak, azon aytilayotgan vaqtda ijara ishlari, yoki biror narsani garovga qo‘yish va boshqa manfaat keltiradigan ish bilan mashg‘ul bo‘lish ham man etiladi, sabab juma namozidan qolish xavfi bor.
Mazkur to‘rtta muhim manba bilan bir qatorda islom huquqida al-istihson (mujtahidning ochiq – ravshan qiyosdan maxfiy qiyosga o‘tishi), al-maslahatul mursala (qayddan xoli bo‘lgan, hech bir narsaga bog‘lanmagan maslahat), urf (kishilar o‘rganib, odatlanib qolganliklariga asosan qilib kelayotgan ishlari va so‘zlari) ham manba sifatida tan olinadi.