Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi

Tafakkur shakli va tafakkur qonuni tushunchalari

Tafakkur tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida mavjud bo‘ladi. Inson bilish jarayonida buyum va hodisalar, ularning sifat, xususiyatlari haqida tushunchalar xosil qiladi, fikr-mulohaza yuritadi, ularni mantiqiy bog‘lab, xulosalar xosil qiladi. Bu jarayonni tushunish uchun tafakkur shakli va tafakkur qonuni nima ekanligini bilib olish zarur.

Tafakkur shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog‘lanish usuli, uning strukturasi (tuzilishi)dir. Fikrlash elementlari deganda, predmetning fikrda ifodalangan belgilari haqidagi axborotlar tushuniladi. Masalan, “mening onam” tushunchasida bizni dunyoga keltirgan, boqib katta qilgan, tarbiyalagan ayol aks etadi. Agar tushuncha (mening onam) aks ettirayotgan predmetni A bilan, unda fikr qilinayotgan muhim belgilarni, ya’ni fikrlash elementlarini a, v, s,..., n bilan belgilasak, tushunchaning mantiqiy strukturasini A (a, v, s,..., n) shaklida simvolik tarzda ifodalash mumkin.

Hukm (mulohaza)larda predmet bilan uning xossasi, predmetlar o‘rtasidagi munosabatlar, predmetning mavjudligi haqidagi fikrlar tasdiq yoki inkor shaklda ifoda etiladi. Masalan, “Hunarli kishi – xor bo‘lmas” degan hukmda predmet (hunarli kishi) bilan uning xossasi (xor bo‘lmas) o‘rtasidagi munosabat qayd etilgan. “Adxam Karimning ukasi”degan hukmda ikkita predmet (Adxam va Karim) o‘rtasidagi munosabat qayd etilgan. Mazmun jihatdan turli xil bo‘lgan bu hukmlar tuzilishiga ko‘ra bir xildir: ularda predmet haqidagi tushuncha (S) bilan predmet belgisi haqidagi tushuncha (P) o‘rtasidagi munosabat qayd etilgan, ya’ni R ning S ga xosligi tasdiqlangan. Umumiy holda hukmning mantiqiy tuzilishini S—R formulasi yordamida ifoda etish mumkin. Tushuncha va hukmni farqlashda ularning shakli e’tiborga olinadi. Masalan: a’lochi o‘quvchi(tushuncha) va o‘quvchi a’lochidir (hukm).

Yuqoridagi misollar tafakkur shakli fikrning konkret mazmuniga nisbatan mustaqil holda mavjud bo‘lishini va o‘ziga xos qonuniyatlarga egaligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham mantiq ilmida tafakkur shakli alohida olib o‘rganiladi.

Fikrning chin bo‘lishi va shakl jihatdan to‘g‘ri qurilishi ishonchli bilimga erishishning zaruriy shartlaridan biridir. O‘zi ifoda qilayotgan predmetga muvofiq keluvchi fikr chin hisoblanadi (masalan, paxta-yumshoq). Predmetga mos kelmaydigan fikr xato fikrdir (masalan, suv – suyuqlik emas»). Fikrning to‘g‘ri yoki xato bo‘lishi uning mazmuniga tegishli xususiyatdir.

Fikrning chin bo‘lishi formal jihatdan to‘g‘ri qurilgan bo‘lishiga ham bog‘liq. Bu xususiyat fikrning shakliga taalluqli bo‘lib, tafakkurda hosil bo‘ladigan turli xildagi mantiqiy amallarda o‘z aksini topadi. Fikr chin bo‘lib, shakliga ko‘ra xato bo‘lishi, va aksincha, fikr xato bo‘lishi, lekin shakliga ko‘ra to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi mumkin.

Tafakkur qonuni muhokama yuritish jarayonida qatnashayotgan fikrlash elementlari o‘rtasidagi mavjud zaruriy aloqalardan iborat. Fikrni to‘g‘ri qurishga tafakkur qonunlari talablariga rioya qilgandagina erishish mumkin.

Bu talablarga birinchi navbatda, ularning muayyan prinsiplar, qoidalar tarzida, ya’ni to‘g‘ri tafakkur prinsiplari sifatida amal qilinishi kiradi. To‘g‘ri tafakkur prinsiplarining buzilishi muhokamaning noto‘g‘ri qurilishiga sabab bo‘ladi. Bunda, chin fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, “Do‘konga mol keldi. Mol – uy xayvoni. Demak, do‘konga uy xayvoni keldi.”) yoki xato qurilgan muhokamadan chin xulosa chiqishi mumkin. Tafakkur shakli va qonunlarini bilish va ulardan to‘g‘ri foydalanish bilish jarayonining samarali bo‘lishini ta’minlaydi.