Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi

Hukmlar o‘rtasidagi munosabat (mantiqiy kvadrat)

Tushunchalar o‘rtasidagi bo‘lgani singari, hukmlar o‘rtasida ham o‘zaro turlicha munosabat mavjud. Chunki, hukmlar ham ob’ektiv borliqning aloqa, munosabatlarini aks ettiradi.

Hukm munosabatlari chin va xato hukmlar holatini belgilaydi. Hukmlar taqqoslanadigan yoki taqqoslanmaydiganlariga bo‘linadi. Agar hukmlar sub’ekti yoki predikat jihatidan har xil bo‘lsa, taqqoslanmaydigan hukmlar deb ataladi. Masalan, «Falsafa fandir» degan hukmlarning predikatlarini munosabatga kiritib bo‘lmaydi va ularni o‘zaro taqqoslash mumkin emas.

Agar hukmlar har xil miqdorga ega bo‘lsa ham bir xil terminga (sub’ekt va predikatga) ega bo‘lsa, taqqoslanadigan hukmlar deb ataladi. Masalan, «Alisher Navoiy O‘rta asr Sharq mutafakkiri», «Alisher Navoiy O‘rta asr Sharq mutafakkiri emas» taqqoslanadigan fikrlar o‘rtasida sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan aloqalar mavjud. Sig‘ishadigan aloqalar uch turdan iborat. To‘liq mos kelishi (ekvivalent) munosabati, qisman mos kelish munosabati va bo‘ysunish munosabatlari.

1. To‘liq mos kelishi (ekvivalent) munosabati. Bunda ikki hukmning sub’ekti yoki predikati har xil so‘zlarda ifodalansada, bir xil predikatni ifodalaydi. Masalan, Dalida ma’ruzani yaxshi o‘qidi, Dalida ma’ruzani yomon o‘qigani yo‘q.

2. Buysunish munosabati. Umumiy hukmlar (A,E) bilan ju’ziy (J va O) hukmlar o‘rtasida buysunish munosabati bor. Agar umumiy hukmlar to‘g‘ri bo‘lsa unga bo‘ysinuvchi juz’iy hukmlar ham to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, «Hamma o‘zbek oilalarida bir - birini hurmat qilish bolalar tarbiyasi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish lozim».

Agar umumiy hukm xato bo‘lsa, qisman (juz’iy) hukm ham xato bo‘ladi. Masalan, bizning hamma rahbarlar byurokrat emas. Ba’zi rahbarlar byurokrat emas.

3. Qisman mos kelishi munosabati. Sifat jihatdan farq qiluvchi juz’iy hukmlar (j va O) o‘rtasida qisman mos kelishi munosabati bor. Bunda fikrlar birdaniga to‘g‘ri bo‘lishi mumkin, biroq birdaniga xato bo‘lishi mumkin emas. Masalan, «ba’zi o‘simliklar suvda o‘sadi» (j) va «Ba’zilari esa suvda o‘smaydi» (O). Bu fikrlarning har ikkalasi ham to‘g‘ri, biroq birdaniga xato emas.