|
3.2 Milliy daromadning mohiyati.
Milliy daromadning iqtisodiy mohiyati, uning manbalari, taqsimlanish tamoyillari va undan foydalanish xarakteri ijtimoiy ishlab chiqarish usuli bilan belgilanadi. Milliy daromadning mohiyatini to'g'ri tushunish takror ishlab chiqarishning ilmiy nazariyasi asosidagina mumkin. Bu nazariya marksizm-leninizm asoschilari tomonidan yaratilgan. Karl Marksgacha iqtisodiy tafakkur milliy daromad masalasiga ilmiy yechim bera olmasdi, chunki u ijtimoiy takror ishlab chiqarishdan ajralgan holda ko‘rib chiqilgan.
Milliy daromadni birinchi bo‘lib XVII asr ingliz iqtisodchisi V.Petti hisoblagan. Keyinchalik milliy daromad nazariyasiga fiziokratlar va eng avvalo oʻzining mashhur “Iqtisodiy jadvali”ni (1758) yaratgan F.Kesne hissa qoʻshdi, unda u birinchi marta ijtimoiy mahsulot harakatini koʻrsatishga harakat qildi. Biroq, fiziokratlar yanglishib, faqat qishloq xo'jaligini ishlab chiqarish sohasi deb hisoblab, ko'payish muammosini bir butun sifatida hal qilish yo'lini.
Burjua siyosiy iqtisodining klassiklari A.Smit va D.Rikardo takror ishlab chiqarish jarayonini tushunishda, butun ijtimoiy mahsulotning qiymati daromadga qisqaradi, deb noto‘g‘ri hisoblab, mohiyatan orqaga qadam tashladilar, jamiyat vositalarining qiymatini e’tiborsiz qoldirdilar. ishlab chiqarish mahsulotga o'tkaziladi. Iqtisodiyotda bu tushuncha Smit dogmasi nomi bilan mashhur.
Burjua iqtisodchilari milliy daromadning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdan ajralgan holda harakatini oʻziga xos “mustaqil”, ishlab chiqarish sharoitlaridan “mustaqil” deb hisoblab, kapitalistik ijtimoiy tuzumning ekspluatatsion mohiyatini yashirishga, xususiy oʻzlashtirishni inkor etishga va umumiylikni isbotlashga harakat qildilar. mehnat va kapital manfaatlari. Demak, burjua jamiyatini takomillashtirish, uni «umumiy farovonlik» holatiga aylantirish «nazariyasi» vujudga keldi.
Bu “nazariyalar”ning milliy daromadi kapitalning o‘zi foyda keltiradi, yer renta hosil qiladi, ishchilarga esa o‘z mehnati uchun to‘liq haq to‘lanadi, degan vulgar tushunchaga asoslanadi. Har bir faoliyat turi go'yoki teng ravishda daromad keltiradi, har bir daromad oluvchi bir vaqtning o'zida uning yaratuvchisi hisoblanadi. Shunga ko'ra, milliy miqyosdagi barcha daromadlarni umumlashtirib, butun milliy daromad hisoblanadi. Shuning uchun burjua iqtisodchilari milliy daromadni yaratuvchi iqtisodiyot tarmoqlari qatoriga nafaqat moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini, balki butun noishlab chiqarish sohasini ham kiritadilar. Ushbu hisoblash usuli bilan daromadlar qayta hisoblab chiqiladi, bu esa milliy daromad hajmining sun'iy ravishda (20-30 foizga) o'sishiga olib keladi. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan unumli mehnat hisobidan yaratiladi. Aholiga xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar – ta’lim, sog‘liqni saqlash, davlat boshqaruvi va mudofaa sohalariga kelsak, ular noishlab chiqarish sohasiga mansub bo‘lib, milliy daromad yaratishda bevosita ishtirok etmaydi. Ularning faoliyati milliy daromadni qayta taqsimlash, asosan, davlat byudjeti hisobidan resurslar bilan ta'minlanadi. Milliy daromad yaratishda bevosita ishtirok etmasdan, ijtimoiy zarur va jamiyat uchun foydali mehnat bilan band bo‘lgan noishlab chiqarish ishchilari bu jarayonga bilvosita hissa qo‘shadilar.
O’tgan asrda davrida tarixda birinchi marta jamoat boyligi jamiyatning barcha a'zolari uchun haqiqiy ne'matga aylanadi. Milliy daromad sotsialistik ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi, moddiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan, ekspluatatsiyadan xoli mehnatkashlar mehnati bilan yaratiladi va butun jamiyat manfaatlari yo‘lida rejali foydalaniladi. Milliy daromad xalqning o'sib borayotgan moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish va sotsialistik ishlab chiqarishni doimiy ravishda kengaytirishning yagona manbaidir. Sotsialistik mamlakatlarning milliy daromadi rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning milliy daromadiga nisbatan yuqori sur'atlarda o'sib bormoqda.
Xulosa.
Yuqorida aytilganlarning barchasidan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin. So'nggi o'n yilliklarda dunyoning deyarli barcha mintaqalarida daromadlar tengsizligi o'sdi, ammo har xil sur'atlarda. Mamlakatlar o'rtasidagi tengsizlik darajasidagi keskin farq, hattoki rivojlanish nuqtai nazaridan ham o'xshash bo'lsa ham, tengsizlik evolyutsiyasida milliy siyosat va institutlar muhim rol o'ynashini ta'kidlaydi. 2016-yilda milliy daromadning ulushi aholining eng boy ulushining 10 foizini tashkil qildi (daromad darajasi bo'yicha eng yuqori dekilyatsiya) Yevropada 37 foiz, Xitoyda - 41 foiz, Rossiyada - 46 foiz, AQSh va Kanadada - 47 foiz va taxminan 55 foiz. Sahroi-Sahroi Afrika, Braziliya va Hindiston. Yaqin Sharqda tengsizlik darajasi eng yuqori bo'lgan mintaqa yuqori daromadlilik milliy daromadning 61 foizini tashkil qiladi.
Daromadlardagi tengsizlik global yechimlarni talab qiladigan global muammodir. Bu hamma uchun teng imkoniyatlarni ta'minlaydigan dasturlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi, shu jumladan aholining zaif va cheklangan qatlamlari, moliyaviy bozorlar va institutlarni tartibga solish va monitoringini takomillashtirish, qoloq mintaqalarga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Xavfsiz migratsiya va harakatchanlikni rivojlantirish ham kengayib boradigan bo'shliqni tugatish uchun kalit hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida jamiyatning keskin ijtimoiy tabaqalanishini oldini olish maqsadida O‘zbekistonda aholining ayrim qatlamlari daromadlarining tabaqalanishini maqbul darajada ushlab turish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rildi.
O‘zbekistonda ko‘rilayotgan chora-tadbirlarning natijalari aholi daromadlarini tabaqalashtirishning optimal darajada izchil pasayishi va barqarorlashuviga yordam berdi. Shunday qilib, aholining eng kam ta’minlangan qatlamlarining 10 foiz daromadlari nisbati – pasayish koeffitsiyenti 2001-yildagi 21,1 martadan 2020-yilda 6,9 barobarga kamaydi. Ushbu davrda aholi daromadlari tabaqalanishining yana bir ko‘rsatkichi – kvint koeffitsiyenti 2001-yildagi 9,9 martadan, 2020-yilda esa 4,5 baravar kamaydi.
Jahon amaliyotida daromadlar tabaqalanishini tavsiflovchi umumiy qabul qilingan ko‘rsatkich – Jini indeksi (BMT tomonidan tavsiya etilgan boshlang‘ich qiymati – 0,35-0,37ga va optimal darajasi 0,25-0,26ga teng) O‘zbekistonda 2001-2020-yillarda 0,395dan 0,276ga pasaygan.
Shu bilan birga, mamlakat ichidagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishning mintaqaviy nomutanosibligi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Toshkent shahrining aholi jon boshiga YaIM Surxondaryo viloyatiga nisbatan 4 baravar yuqori.
Iqtisodiy o‘sish natijalarining teng taqsimlanishini ta’minlash uchun, O‘zbekiston aholining kam ta’minlangan 40 foizi daromadlarining o‘sishini respublika o‘rtacha darajasidan yuqori darajaga yetkazishga intiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
