Milliy boylik
Milliy boylik — mamlakatning
tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar koʻrsatish va kishilar
hayotini taʼminlash sharoitlarini belgilovchi resurslari majmui. Umuman, mamlakatning mulkiy
holatini tavsiflashda qoʻllaniladigan Milliy boylik koʻrsatikichi turli shaklda jamgʻarilgan
kishilar mehnat mahsullari natijalari bilan birga iqtisodiy muomalaga kiritilgan tabiat
resurelarini, shuningdek, xorijdagi moliyaviy aktivlar va hisobkitoblar saldosini ham oʻz ichiga
oladi. Milliy boylikni hisoblash milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga asoslanadi, Milliy boylik
har bir mamlakat xalqi hayoti va taraqqiyotida katta ahamiyatga ega boʻlib, umumiy hayot
darajasini, mamlakatning salohiyatini ifodalaydigan juda muhim makroiqtisodiy va
umumiqtisodiy koʻrsatkichdir. Milliy boylik birinchi marta ingliz iqtisodchisi U. Petti (1623—
1687) tomonidan 1664 yilda hisoblangan edi, Fransiyada Milliy boylikni birinchi marta ba-
holash 1789 yilda, AQShda 1805 yilda, Rossiyada 1864 yilda amalga oshirilgan edi. U. Petti
"mehnat — boylikning otasi, yer — uning onasi", — degan va umumiy boylikni ishlab
chikarilgan mahsulotlardan iborat, deb tushungan. Milliy boylikni hisoblashda qishilik jami-
yati hayoti va taraqqiyotining moddiy asosi, birinchi, navbatda, moddiy tabiat ekanligini
unutmagan holda, eng avvalo tabiiy boyliklar — yer, yer osti boyliklari, suvlar, oʻrmonlar va
boshqa aniq va toʻgʻri hisobga olinishi lozim. Soʻngra ular vositasida inson mehnati bilan
ishlab chiqarilgan va jamgʻarilgan moddiy boyliklar toʻla-toʻkis hisobga kiritilishi kerak: 1)
moddiy ishlab chiqarish sohasidagi moddiy fondlar; asosiy fondlar; moddiy aylanma
vositalar; ularning rezervlari; 2) noishlab chiqarish sohasidagi moddiy fondlar; asosiy fondlar,
shu jumladan, turar joy fondi; boshka moddiy boyliklar; 3) aholi uy-roʻzgʻor xoʻjaligidagi uzoq
muddatli foydalaniladigan moddiy neʼmatlar; 4) turli xil rezerv fondlar. Bu fondlarni yana ikki
fondga boʻlish mumkin: 1) unumli (ishlab chiqarish) fondlari; 2) bevosita isteʼmolbop fondlar.
Milliy boylikni mulkchilik shakllari boʻyicha tasniflashning ahamiyati katta. Shu bilan birga
tabiiy boyliklarning va ishlab chiqariladigan, jamgʻarilgan boyliklarning har bir muayyan
davrda kimlar egaligida va foydalanishida ekanligini hisobga olish ham muhim. Mamlakat,
jamiyat Milliy boylikgi uning faqat moddiy boyligidangina iborat emas. Uning
maʼnaviymadaniy va boshqa unsurlari ham bor. Mamlakat aholisi, uning mehnatga qobilliligi,
akliy va jismoniy qobiliyatlari, xilma-xil koʻnikmalari aslida,
insoniy nuqtai nazardan har
qanday jamiyatning asosiy boyligidir. Shu sababli hozirgi davrda barcha mamlakatlar oʻz
aholisini, uning maʼnaviyatini va madaniyatini saklash va rivojlantirishga harakat qiladi;
barcha moddiy (tabiiy va ishlab chiqarilgan) neʼmatlar, maʼnaviy neʼmatlar (ilm, fan,
madaniyat, sanʼat boyliklari va boshqalar) insonga, kishilarga xizmat qilishi lozim. Iqtisodiy
adabiyotlarda insonning ish kuchini, akliy va jismoniy qobiliyatlarini "insoniy kapital" deb
atash ham bor. Hozirgi davrda dunyoda tegishli mutaxassislar va muassasalar turli
mamlakatlarda insoniy salohiyatni, tabiiy boyliklarni va takror ishlab chikariladigan boyliklarni
baholash, ularning umumiy hajmini, yigʻindisini va aholi jon boshiga toʻgri keladigan miqdorini
aniqlash bilan ham shugʻullanadi. Jahon banki ekspertlarining baholashiga kura, 20-asr
oxirida insoniyat 550 trln. AQSH dollaridan ortiq (yoki aholi jon boshiga 90 ming dollarlik)
boylikka ega boʻlgan; shu jumladan, AQSH eng koʻp darajadagi jaʼmi 120 trln. dollar (aholi jon
boshiga 460 ming dollar) boylikka ega. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi bilan
mamlakat hududidagi barcha boyliklar Milliy boylikka, milliy mulkka aylantirildi. Bu
Oʻzbekiston Respublikasining "Oʻzbekiston Res-publikasining davlat mustaqilligi asoslari
toʻgʻrisida"gi qonunining (1991 yil 31 avg .) 7moddasida: "Respublika hududidagi yer, yer osti
boyliklari, suv va oʻrmonlar, oʻsimliklar va hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar,
respublikaning maʼnaviy boyliklari Oʻzbekiston Respublikasining milliy boyligi, mulki
hisoblanadi", deb koʻrsatilgan. Shuning uchun ham, birinchi navbatda, mamlakatning insoniy
salohiyatini, tabiiy va yaratilgan (ishlab chikarilgan) boyliklarni aniq baholash, ularni bir-biriga
tarkibiy jihatdan muvofiqlashtirish, koʻpaytirish va takomillashtirish eng dolzarb vazifalarga
kiradi.
Karimov I. A., Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari, T., 1997; Smit A., Issledovaniye o prirode i prichinax bogatstva
narodov, M., 1962; Fisher S, Dorbush R., Shmalenzi R., Ekonomika, per. s angl., M., 1995.
Erlis Alqulov.
[1]
1.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Bu maqolada
boshqa til boʻlimlariga ishorat
yoʻq.
Siz ularni topib va ushbu maqolaga qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.
Adabiyot
Manbalar
