Milliy boylik tushunchasi va tarkibi. Milliy hisoblar tizimi

Mavzu: milliy boylik uning tarkibi va ko'paytirish omillar


Reja:


Kirish:

1. Milliy boylik tushunchasi va tarkibi.

2. Milliy hisoblar tizimi.

3. Asosiy fondlar ularni tasniflash va baholash usulari.

4. Asosiy fondlarning balanslari ularning holati va takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

Hammaga ma‘lumki, o‘tmishda O‘zbekiston iqtisodiyoti sobiq sovet ittifoqi iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, mustaqil milliy iqtisodiyot deb bo‘lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakka hokimligi, xom-ashyo ishlab chiqarishga va boy mineral xom-ashyo resurslaridan nazoratsiz , ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan, yonilg‘i, g‘alla va boshqa ko‘pgina ishlab chiqarish resurslari hamda iste‘mol tovrlarining ta‘minlanishi bo‘yich markazga qaram bo‘lgan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Mamlakatimiz prezidenti I.A. Karimov qisqa qilib aytganlaridek, ― O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga- markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo‘lgan‖ mamlakat edi.
Respublikamizning mustaqillikka erishib, deyarli barcha xalqaro tashkilotlarga teng huquqli a‘zo bo‘lib kirganligiga ko‘p vaqt bo‘lganligi yo‘q. Ammo shu vaqt ichida mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan iqtisodiy siyosati shakllanib, istiqbol yo‘nalishlari belgilab olindi.
1991-yil sentabridan buyon o‘tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy mustaqillikni qo‘lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, mineral xom- ashyo boyliklaridan mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va quvvatlardan o‘z xalqimiz va uning kelajagi manfaatlari yo‘lida foydalanish imkoniyatiga ega bo'ldik.


1

Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg‘arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, unumli mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning joriy iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg‘arish oqibatida vujudga keladi va o‘sib boradi.
Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar yig‘indisi sifatida tasavvur qilish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Chunki bu boylikning bir qismi har yili ishdan chiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o‘rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi moddiy-buyumlashgan boylik sifatida jamg‘arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o‘sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg‗arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikning bir qismini inson mehnatining natijasi hisoblasak, boshqa qismi tabiat boyliklaridan iborat bo‗ladi. Shunday ekan milliy boylik keng ma‘noda o‗z ishiga nafaqat moddiy va nomoddiy ne‘matlar, yaratilgan san‘at asarlari, intellektual salohiyatni balki barcha tabiat resurslari va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham oladi. Milliy boylikning bu barcha tarkibiy qismlarini miqdoran, qiymat o‗lchovlarida hisoblab chiqish bir qator ob‘ektiv sabablariga ko‗ra ancha qiyin, jumladan uning tabiat in‘omlaridan iborat qismi inson mehnatining natijasi hisoblanmaydi va qiymat o‗lchovlariga ega emas. Shu sababli iqtisodiy tahlil amaliyotida milliy boylikning tor ma‘nodagi tushunchasidan foydalaniladi. Tor ma‘noda milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va takror ishlab chiqarilishi mumkin bo‗lgan
barcha moddiy boyliklardan iborat bo‗ladi. milliy boylikning bu qismi milliy iqtisodiyot rivojining butun tarixi davomida doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jarayonining, umumiy natijasi sifatida chiqadi va moddiy buyumlashgan shaklda namoyon bo‗ladi. U kishilarning ko‗plab avlodi mehnati natijasi hisoblanadi. Aytilganlardan kelib chiqib, milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin: 1. Moddiy buyumlashgan boylik. 2. Nomoddiy boylik. 3. Tabiiy boylik. Moddiy buyumlashgan boylik oxiri oqibatda ishlab chiqarishning, unumli mehnatining natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning joriy iste‘mol qilishdan ortiqcha qismini jamg‗arish oqibatida vujudga keladi va o‗sib boradi. Ammo moddiy buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar yig‗indisi sifatida tasavvur qilish noto‗g‗ri bo‗lur edi. Chunki bu boylikning bir qismi har yili
ishdan shiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o‗rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamg‗arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o‗sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi. Milliy boylikning inson Mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga ega bo‗lib, tarkibiy tuzilishi bo‗yicha qo‗yidagilarni o‗z ishiga oladi: — ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Bular butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmoqqa ega bo‗ladi, hamda o‗zining texnikaviy darajasi bo‗yicha yalpi milliy mahsulotning o‗sish imkoniyatini belgilab beradi: — noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Asosiy kapitalning bu
turiga mamlakatning uy-joy fondi, ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob‘ektlar kiradi. — aylanma kapital (fondlar). Milliy boylikning bu qismi mehnat predmetlaridan iborat bo‗lib, asosiy kapitalning taxminan 1/4 qismini tashkil qiladi. — tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi. Ular ishlab chiqarish bosqishida Mehnat jarayoni ta‘siri ostida bo‗lib, potensial tayyor mahsulot hisoblanadi. — moddiy zahiralar va ehtiyojlar. Bunga muomala bosqichdagi tayyor mahsulot, korxonalar va savdo tarmoqlaridagi moddiy zayiralar, davlat ehtiyojlari va rezerv fondlari kiradi. Moddiy zayiralar iqtisodiyotda ro‗y berishi mumkin bo‗lgan va oldindan bilib bo‗lmaydigan favqulotda rolatlarda foydalanish maqsadida ushlab turiladi.
Davlat ehtiyojlariga oltin zayiralari, sug‗urta va mudofaa ehtiyojlari uchun zarur zahiralar kiradi. — aholining uy, tomorqa va yordamshi xo‗jaligida jamg‗arilgan mol-mulk. Bunga uy- joy, avtomobil, madaniy-maishiy buyumlar, kiyim-kechaklar va shu kabilarning qiymati kiradi. Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy qismlarining mazmuni va ularning salmog‗i o‗zgarishsiz qolmaydi. Asosan fan-texnika taraqqiyoti sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida yirik o‗zgarishlar ro‗y beradi. Sanoat tarmoqlarining asosiy kapitali tez ko‗payadi va yangilanadi, noishlab chiqarish sohasining asosiy kapitali tarkibida ilmiy, o‗quv, sog‗liqni saqlash muassasalarining ulushi tobora ko‗proq rissasini egallaydi. Tabiiy resurslarni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish suratlari o‗sib boradi.
Moddiy buyumlashgan boylik o‗sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko‗rsatish mumkin:  Mehnat unumdorligining o‗sishi;  ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;  milliy daromadda jamg‗arish normasining ortishi. Moddiy buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti hisoblanadi. Buning ma‘nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon xarakatda boylikning iste‘mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko‗payishi ro‗y beradi. Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti, uning moddiy texnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o‗sish sur‘ati va miqyosi milliy boylikdan foydalanish xarakteriga bog‗liq bo‗ladi.
Moddiy buyumlashgan boylikni oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish farqlansa-da, har ikkalasi ham yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi. Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning shart-sharoitini va inson faoliyatining tashqi muritini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning vujudga kelishi insoniyat jamiyat rivojiga bog‗liq emas, u tabiat qonunlari asosida ro‗y beradi.
Foydali qazilma boyliklar, o‗rmonlar, suv va yer resurslari xuddi shunday vujudga kelib ishlab chiqarishdan tashqarida turadi. Tabiat in‘omlari o‗zlarining dastlabki ko‗rinishida tabiiy boylik bo‗lib, shu holatida
inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. Buning ma‘nosi
shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potensial boylik hisoblanadi. Ular real boylikka inson Mehnatining ta‘siri oqibatida aylanadi. Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida vujudga keltiriladi va jamiyatning nomoddiy boyligi hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ashyoviy-buyum shakl bilan bog‗liq bo‗lmagan alohida turdagi iste‘mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham moddiy ishlab chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun shuningdek bevosita aholining turmush darajasini ta‘minlash va oshirib borish uchun zarur bo‗ladi. Bunday boyliklarga ta‘lim, sog‗likni saqlash, fan, madaniyat, san‘at, sport sohalarida vujudga keltiriladigan nomoddiy qYAIMatliklar kiradi. Uning tarkibida tarixiy yodgorliklar, arxitektura obidalari, noyob
adabiyot va san‘at asarlari alohida o‗rin tutadi. Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san‘atning rivojlanish darajasi, jamiyat a‘zolarining to‗plagan ilmiy bilimlari va intellektual darajasi, ishlovshilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog‗liqni saqlash, ta‘lim va sportning rivojlanish darajasi o‗z ifodasini topadi. Moddiy buyumlashgan boylikning o‗sishi jamiyat moddiy qYAIMatliklari ko‗payishining asosi hisoblanadi. Agar fan-texnika taraqqiyoti yuqori sur‘atlar bilan rivojlansa madaniyat, san‘at, fan kabi nomoddiy sohalar ham o‗sib va takomillashib boradi. Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha keng tuchunsha bo‗lib, o‗z tarkibiga jamiyatning nomoddiy xarakterdagi qiymatliklarini ham oladi.
2

Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) - bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruxlar tizimi. MHT BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo’llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq mamlakatlarida, shu jumladan O’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi. Milliy hisoblar tizimi asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruxdan iborat bo’ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me’yordagi - muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.

Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin: Birinchi usul - bu YAIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha yondashuv Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YAIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchi usul - bu YAIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti - uy xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar, hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin. Uy xo’jaliklarining iste’mol sarflari - bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.