Milliy boylik elementlarini joriy va o’zgarmas baholarda hisoblash va ular dinamikasini o’rganish

MB qTB + KMTYMB + MR
Bunda: MB – milliy boylik;
TR – tabiiy resurslar;
KMTYMB – inson mehnati tufayli yig’ilgan moddiy boyliklari;
MR – moliyaviy resurslar.
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlari quyidagi koeffitsiyentlar orqali ifodalanadi va o’rganiladi:
1. Asosiy fondlarning o’sish koeffitsiyenti;
2. Asosiy fondlarning qo’shimcha o’sish koeffitsiyenti;
3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti;
4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti;
5. Asosiy fondlarning safini to’ldirish koeffitsiyenti;
6. Asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti;
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini Samarqand viloyati Qorako’l birlashmasining 2019 yildagi “Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisoboti” ma’lumotlari asosida hisoblaymiz. Ular quyidagi jadvalda keltirilgan.
Asosiy vositalarning holati va harakati to’g’risidagi 2019 yil ko’rsatkichlari.

Ko’rsatkich-larning Nomi	Boshlanјich qiymati, mln.so’m				Eskirishi, mln.so’m		Qoldiq qiy-mati, mln.so’m
	Yil boshiga qoldiq	kirim	CHi-qim	Yil oxiriga qoldiq	Yil boshiga	Yil oxiri-ga	Yil boshiga	Yil oxiri-ga
1.Bino,inshoot, uzatish mosla-masi	707,4	229,6	23,3	913,7	229,0	265,0	478,4	648,7
2.Mashina va jihozlar	275,0	49,8	32,3	292,5	119,8	112,0	155,2	180,5
3.Transport vositalari	74,4	51,3	2,5	123,2	27,4	29,2	47,0	94,0
4.Ishchi va mahsuldor chorva mollari	1373,7	1027,5	453,9	1947,3	-	-	1373,7	1947,3
5.Boshqa asosiy fondlar	64,6	1,4	2,8	63,4	20,2	19,3	44,4	44,1
Jami	2495,1	1359,6	514,8	3340,1	396,4	425,5	2098,7	2914,6

Ushbu jadval ma’lumotlaridan (asosiy fondlarning balansidan) foydalanib, asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini hisoblash tartibini ko’rib chiqamiz. Asosiy fondlarning mutloq o’sishi yil oxirida yil boshiga nisbatan 845 mln. so’mni tashkil qilgan: 3340,1 – 2495,1 q + 845 mln.so’m.
1.Asosiy fondlarning o’sish koeffitsiyenti:

Demak, o’sish koeffitsiyenti 133,9% ni tashkil qilgan.
2. Asosiy fondlarning qo’shimcha o’sish koeffitsiyenti. Bu ko’rsatkich ikki xil usul bilan aniqlanadi:
1)
2)
Demak, asosiy fondlar hajmi yil oxirida yil boshiga nisbatan 33,9 % ga oshgan.
3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti:
Yil boshida:
Yil oxirida:
Birlashma bo’yicha asosiy fondlarning eskirish darajasi 3,2 foizga kamaygan, demak fondlar ahvoli yaxshilangan, yaroqlilik darajasi oshgan.
4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti:
Yil boshida:

Yil oxirida:

Asosiy fondlarning yaroqlilik darajasi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,2 foizga oshgan.
5. Asosiy fondlar safini to’ldirish koeffitsiyenti:

Demak, asosiy fondlar safi har xil yo’llar bilan 40,7 foizga kengaytirilgan.
3.Tabiiy boyliklar.
Tabiiy boyliklar tabiiy sharoitdan farq qilib, ishlab chiqarishga bevosita aloqador, ya’ni uning xomashyo va energetika bazasini tashkil etadi.
Eng muhim tabiiy boyliklardan biri — bu yerosti boyliklari (mineral va yoqilg‘ilar). Ulardan sanoatda, maishiy ehtiyojlarda keng miqyosda foydalaniladi.
O‘zbekiston katta yerosti boyliklariga ega bo‘lgan mamlakatdir. Ammo mamlakat iqtisodiyotining xomashyoga va yoqilg‘iga bo‘lgan ehtiyoji to‘xtovsiz ortib bormoqda. Hozirda tabiiy boyliklaming yarmiga yaqinidan foydalanilmoqda. Shunday bo‘lsa-da, tabiiy boyliklar zaxirasidan tejab foydalanishimiz zarur. Chunki yerosti boyliklari tugaydigan va tiklanmaydigan boylikdir.
Tiklanmaydigan boyliklardan oqilona foydalanishning asosiy shartlari:

1. 
   konlardan qazilmalami to‘liq qazib olish;
   
2. 
   atrof-muhitning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
   
3. 
   barcha qimmatli moddalardan majmuali-mukammal foydalanish;
   
4. 
   geologik qidiruv ishlarini tadrijiy davom ettirish;
   
5. 
   mahsulot birligiga sarf bo‘ladigan xomashyo va yoqilg‘ini tejaydigan texnika va texnologiyani qo‘llash.
   

Tiklanmaydigan boyliklardan oqilona foydalanish kerak. Toki kelajak avlod ham bu boyliklardan bahramand bo‘lsin.
Eng muhim tabiiy boyliklardan yana biri — suv. Qishloq xo‘jaligida ko‘p miqdorda suv sarflanadi. Sanoat korxonalari uchun ham ko‘p suv talab qilinadi. Korxonalar eng katta shaharlar aholisi iste’mol qiladigan suvdan ko‘proq suvni «ichib» qo‘ymoqda. Suv — tiklanadigan tabiiy boylikdir.
Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan unumdor tuproq (yer), aholi ehtiyoji uchun zarur o‘simlik va hayvonot dunyosi (baliq, yovvoyi hayvonlar), inson hayoti uchun zarur bo‘lgan havo ham tugaydigan va tiklanadigan tabiiy boylikka mansubdir. Toshkent, Farg‘ona, Navoiy kabi shaharlar, ayrim sanoat rayonlari hududida havo tarkibidagi kislorod aholi ehtiyojini qondira olmayapti. Holbuki, kislorod manbayi boigan o‘simliklar o‘nlab yillarda tiklanadi. Unumdor tuproq esa undan ham sekin tiklanadi.


XULOSA
Iqtisodiyot har bir sektorning ma’lum momentga nisbatan iqtisodiy ahvoli, uning o‘zining хususiy kapitali хajmi bilan baholanadi va u sektorning aktiv va passivlar balansining balanslashtiruvchi moddasida o‘z aksini topadi. Balans ikki yoqlama jadvalga o‘хshatib tuziladi, uning chap tomonida sektorning aktivlari (moliyaviy va nomoliyaviy), o‘ng tomonida esa uning moliyaviy majburiyatlari va o‘z kapitalining sof qiymati keltiriladi.